„Komentar Gorskog vijenca neće biti zadugo u potpunosti dovršen. On će biti stalno proširivan novijim načinom prilaženja tome spevu. Obraćaće se i dalje pažnja tačnom značenju pojedinih reči i rečenica, a otkriće se još poneki neobjašnjeni ili nedovoljno protumačeni stih“.
Bilo bi itekako dobro da se pokazala tačnom ova opaska koju je Nikola Banašević naveo u predgovoru izdanja Gorskog vijenca što je priredio za redovno kolo Srpske književne zadruge 1973. godine.
Takva konstatacija morala je Banaševiću doći kao logičan zaključak pošto se prethodno uverio koliko se za tumačenja mnogih Njegoševih stihova, čak i kad bi se već pomislilo da su konačna i neosporna, nalazilo novih izvora i dolazilo do novih argumenata pomoću kojih bi se dotadašnje tvrdnje odbacivale. Sa druge strane, Banašević je bio dovoljno samokritičan da oseti kako ni njegovo tumačenje Gorskog vijenca ne može biti konačna reč o znamenitom Njegoševom spevu, te da će i mnoge tvrdnje iz njegovog komentara biti osporene, što se zaista i desilo, najpre u studiji Mihaila Stevanovića Jezička tumačenja u komentarima Njegoševog Gorskog vijenca (1976), a potom i u komentarima Slobodana Tomovića (1986), Aleksandra Mladenovića (1996), Radmila Marojevića (2005), pri čemu ni navedeni autori ne bi uvek do kraja ostali dosledni svojim prvobitnim tumačenjima, nego bi već narednom prilikom izneli potpuno drugačije mišljenje, nekad zahvaljujući sopstvenim istraživanjima, nekad zahvaljujući tuđim sugestijama.
Ali, ni to nije ništa neobično ako se zna da je znatno ranije Milan Rešetar (tokom pola veka: od 1890. do 1940), maltene za svako naredno izdanje Gorskog vijenca koje bi priredio, ponešto menjao u svom komentaru (a izašlo je deset izdanja speva sa Rešetarevim komentarom), često prihvatajući tuđa mišljenja a pritom ne navodeći čije ga je istraživanje navelo da promeni dotadašnje sopstveno tumačenje. Nepravdu koju je Rešetar načinio mnogim proučavaocima Gorskog vijenca pokušao je da ispravi Vido Latković, dosledno navodeći u svom komentaru (1952) čija tumačenja preuzima i citira, a inače su se u međuvremenu kao novi komentatori speva istakli najpre Božidar Kovačević (1940) i Trifun Đukić (1941, 1944), da bi povodom stogodišnjice Gorskog vijenca svoje komentare objavili Vuko Pavićević, Salko Nazečić, Đuza Radović i Antun Barac (1947).
Može delovati kao da proučavanje Gorskog vijenca i nije ništa drugo nego korigovanje prethodnih tumačenja od strane komentatora koji sastavlja nova tumačenja, ali čak i da je tako, opet je svaka korekcija, makar bila i pogrešna, dovoljan podstrek za nova istraživanja, traganja, razmišljanja – pri čemu se, naravno, podrazumevaju razmišljanja koja se tiču samog speva kao pesničkog dela, a bez nasilnih pokušaja da se dođe do tendencioznih zaključaka koji uopšte nemaju veze sa Gorskim vijencem kao umetničkim delom.
Desilo se, međutim, da što se više govori i piše o Njegošu, to se više ističu detalji koji se uopšte ne odnose na Njegoševo pesničko delo, pa čak ni na shvatanja u kontekstu pesnikovog vremena i podneblja, nego se Njegošev život, rad i ideje ukalupljuju u aktuelne dnevnopolitičke razmirice, a sami stihovi tumače u skladu sa trenutnim (javnim ili ličnim) stavovima, koji su inače podložni čestim promenama. Tako se došlo i dotle da se Gorski vijenac preštampava bez ikakvih tumačenja, a u najboljem slučaju uz doslovno prenošenje nekadašnjih komentara, od kojih su mnogi u međuvremenu prevaziđeni. (Primera radi, izdanje Gorskog vijenca koje je objavljeno u Herceg Novom 2017. godine i koje je okarakterisano kao „bokeljsko izdanje“ takođe je štampano bez ikakvih komentara, pa iako je urednik Nikola Malović, s obzirom na cilj samog izdanja, sasvim opravdano posvetio u propratnim tekstovima pažnju detaljima iz Njegoševe biografije koji se odnose na pesnikove boravke u Boki Kotorskoj, ipak bi bolje bilo da je makar preštampan neki prethodni komentar nego što se Malović fotografisao na brodu držeći u ruci fototip prvog izdanja znamenitog speva i napomenuo ispod dotične fotografije kako je Gorski vijenac prva knjiga koja je – oplovila Boku.)
Kad je rekao da komentar Gorskog vijenca neće još dugo biti u potpunosti dovršen, Nikola Banašević je svakako mislio da to podrazumeva neprestano pojavljivanje novih tumačenja potkrepljenih marljivim istraživanjima, a sigurno nije naslutio da će doći do stagnacije u stručnom komentarisanju Gorskog vijenca, pri čemu je zapravo ispalo kao da komentar jeste dovršen, a ustvari je dalje proučavanje i tumačenje prepušteno svima koji znaju makar i jedan Njegošev stih pomoću kojeg bi argumentovali svoju trenutnu misao.
Tako je njegošologija pala u ogromnu senku njegošografije, jer umesto da se obraća pažnja na naučna tumačenja Njegoševih dela, o tim se delima neretko piše i na veoma banalan način, a redovno u skladu sa trenutnim ideološkim pogledima. (Nažalost, pokazalo se tačnim mišljenje Radoslava Petkovića da je Njegoš podelio nesrećnu sudbinu velikih pisaca o kojima se više piše nego što se njihova dela čitaju.)
Zato je nastupila opasnost da Gorski vijenac (ali, i većina drugih Njegoševih dela) doživi onu sudbinu koju je, barem prema jednom Njegoševom stihu, doživeo znameniti vojskovođa poznat i u istoriji i u legendi kao Skenderbeg – da skonča kao tužni izgnanik.
Stoga možda i nije slučajno što su stihovi u kojima je Njegoš glorifikovao jednog od najpoznatijih balkanskih ratnika ostali nedovoljno rastumačeni – uprkos tome što im je svaki komentator posvećivao solidnu pažnju.
Skenderbeg je srca Obilića,
al’ umrije tužnim izgnanikom.
Navedeni stihovi, koji su 31. i 32. po redu u Gorskom vijencu i koji su sastavni deo prvog monologa vladike Danila, oduvek su iziskivali odgovore najmanje na dva pitanja:
1) zašto je Njegoš eksplicitno uporedio Skenderbega sa Milošem Obilićem, dakle sa junakom koji se u Gorskom vijencu redovno ističe kao najveće nadahnuće crnogorske borbe protiv Osmanskog carstva;
2) zašto se za Skenderbega kaže da je umro „tužnim izgnanikom“ kad se zna – a to je sigurno i Njegoš znao – da znameniti vojskovođa nije umro u izgnanstvu.
Gotovo svi komentatori Gorskog vijenca dali su najvažnije podatke iz Skenderbegova života i naveli su razloge Skenderbegovog kulta u većini balkanskih naroda i kultura (pa i u samom Njegoševom spevu), ali je Slobodan Tomović povodom navedenih stihova izneo najviše pojedinosti iz biografije slavnog junaka:
„Skenderbeg – Đerđ Kastriot, Kastriotić (1403–1468). Još kao dijete preveden je u islam na dvoru sultana Mehmeda I, i dobio ime Skenderbeg (Iskender-bej). Poslije uspješnog ratovanja Mađara s Turcima, sredinom XV vijeka, vratio se u Albaniju i ponovo prešao u hrišćansku vjeru. Podigao je ustanak Albanaca za oslobođenje od Turaka. Više godina je energično branio utvrđeni grad Kroju, gdje je dobio mnoge bitke. Godine 1455. doživio je poraz kod Berata, i morao je izvjesno vrijeme da se skloni u Italiju. Zatim se ponovo vratio u Albaniju, i branio Kroju od Turaka. Umro je u Lješu (1468). Proslavljen je epskim pjesmama Albanaca, kao najveći nacionalni junak. Susjedni narodi su ga takođe visoko cijenili. Andrija Kačić Miošić opjevao je Skenderbega kao velikog junaka i borca za oslobođenje albanskog i drugih balkanskih naroda. Njegoš je Skenderbegu dao dostojno mjesto, uporedivši njegov heroizam i moralni lik s likom najvećeg kosovskog junaka Miloša Obilića.“
Tomovićevom objašnjenju može se dodati opaska Danila Vušovića da je Kastriota, zbog njegova junaštva, „kako se priča, sâm sultan nazvao Skenderom (po Iskenderu, kako Turci nazivaju Aleksandra Velikog)“.
Inače je Skenderbeg, samo pod svojim krštenim imenom, spomenut u Gorskom vijencu još jedanput rame uz rame sa Obilićem, i to na samom početku replike kojom iguman Stefan čini spomen „dušama vitezovah našega naroda“:
Vjerne sluge pomjani, Gospodi,
vladaoce, ma tvoje robove:
nepobjednog mladoga Dušana,
Obilića, Kastriota Đura,
Zrinovića, Ivana, Milana itd.
Napomenuvši da je Skenderbeg „izvršio pokrštenje poturica“, Đuza Radović je brzopleto dodao da je to pokrštenje bilo „slično ovome koje se opeva u Gorskom vijencu“ – ali, takva paralela nema nikakvog smisla, jer u Njegoševom spevu ne opeva se „pokrštenje“, nego istraga, pa je zato, u kontekstu samog stiha, ali i radnje speva, precizniji zaključak Nikole Banaševića da je Skenderbeg „ovo visoko priznanje“ (pri čemu se svakako misli i na direktno poređenje sa Obilićem) dobio „svojim ponovnim prelaskom u hrišćanstvo, pokrštavanjem poturčenjaka i nepomirljivom borbom protiv Turaka“.
Više su nego jasni pravi razlozi Skenderbegove glorifikacije u Gorskom vijencu, jer iako je i sâm Skenderbeg bio islamizovani hrišćanin, on ne samo što se vratio svojoj prvobitnoj veri, nego se i suprotstavio onoj istoj vojsci i državi u čijoj je službi ranije bio prisilno, što je više nego dovoljno da Skenderbeg postane još jedan od uzora crnogorskim ratnicima u njihovoj viševekovnoj borbi protiv Turaka.
Slobodan Tomović uopšte ne preteruje kad zaključuje da su Njegošu dva najomiljenija istorijska lika Miloš Obilić i Skenderbeg, jer upravo oni odgovaraju idealu, tipu ratnika, beskompromisnog borca za oslobođenje balkanskih naroda od Osmanskog carstva, dok je etnička pripadnost samog junaka u datom slučaju zanemarljiva, pa je stoga Njegoš ubrojio i Skenderbega u vitezove „našega naroda“, kojem prema takvom kriterijumu (da je zajednički oslobodilački cilj jača veza od porekla, krvi i religije) pripadaju ne samo srpski car Stefan Dušan i srpski epski junaci Miloš Obilić, Ivan Kosančić i Milan Toplica, nego i hrvatski ban Nikola Zrinski.
Veću je zabunu, međutim, izazivao 32. stih Gorskog vijenca, gde stoji da Skenderbeg „umrije tužnim izgnanikom“.
Mogao bi, na prvi pogled, zbunjujuće delovati i sâm padežni oblik „tužnim izgnanikom“, ali ipak nije teško shvatiti da je ovakav instrumental za način konstruisan pod uticajem ruskog jezika i da ceo stih ima značenje: umro je kao tužni izgnanik.
Zabuna je, zapravo, izazvana istorijskom činjenicom da je Skenderbeg umro u albanskom gradu Lješu, i to čitavih deset godina pre nego što je Lješ pao pod tursku vlast – pa iako je dotični grad u vreme Skenderbegove smrti zapravo bio pod vrhovnom vlašću Mletačke republike, nikako se ne bi moglo reći, bar ne u bukvalnom smislu, da je Skenderbeg umro kao izgnanik.
Međutim, pošto je Skenderbeg neko vreme boravio u Italiji, gde se sklonio nakon poraza kod Berata, Slobodan Tomović misli kako je Njegoš, „vjerovatno, smatrao da se Skenderbeg nije vratio iz Italije, gdje se kao vojvoda aragonske vojske borio protiv Anžujaca“.
Trifun Đukić u svom komentaru Gorskog vijenca objašnjava da je „po predanju“ Skenderbeg „morao napustiti najzad svoju zemlju i umreti u tuđini (u Italiji)“, dok Đuza Radović daje tumačenje da je Skenderbeg „umro u Lješu, a ne u izgnanstvu, kako legenda, i za njom i Njegoš kaže“ – pri čemu treba obratiti pažnju na termine predanje i legenda, pa se zapitati na šta su Đukić i Radović tačno mislili, pošto nisu precizirali iz kog je izvora (makar to bilo i narodno predanje) Njegoš uopšte mogao preuzeti podatak o navodnoj Skenderbegovoj smrti u izgnanstvu.
Sa druge strane, pošto je grad Lješ u vreme Skenderbegove smrti bio pod mletačkom vlašću, Danilo Vušović smatra da je Njegoš „valjda mislio“ kako je Skenderbeg „tamo“, odnosno u Veneciju, „otišao posle pada Arbanije“, tim pre što je Skenderbegova porodica „odmah zatim morala ispred navale Turaka prebeći u Italiju“.
Vido Latković ipak smatra da je Njegoš „pod tuđinom mogao shvatiti Lješ“ upravo zato što je taj grad u vreme Skenderbegove smrti „bio pod mletačkom vlašću“, pa se takav zaključak i nameće kao jedini prihvatljiv ako se u obzir uzme istorijsko mesto i vreme Skenderbegove smrti, odnosno ako se izraz „tužnim izgnanikom“ shvati doslovce.
Ali, ako se u obzir uzme sama Skenderbegova smrt, tačnije istorijska činjenica da je Skenderbeg umro prirodnom smrću, onda iskrsava još jedno tumačenje, pri čemu od pomoći može biti i poređenje, tačnije razlika između Obilićeve i Skenderbegove smrti.
Nedoumica se može razjasniti i pomoću jednog stiha koji u spevu dolazi znatno docnije, a koji je sastavni deo kletve serdara Vukote, mada bi se mogao posmatrati i kao zasebna kletva, jer se unutar replike serdara Vukote maltene iz stiha u stih izriče nova kletva.
Konkretno, u pitanju je kletva koja glasi: „glávê muške ne kopâ od puške“ – pa iako je bilo različitih tumačenja (naročito je dugo opstajalo mišljenje da se na taj način proklinje crnogorska kuća da u njoj svaka muška glava umre – i da samim tim bude zakopana, odnosno sahranjena – pre nego što stasa za bojeve, dakle za pušku), ipak su docniji komentatori uglavnom prihvatili tumačenje Đuze Radovića i Rista Dragićevića – da se kuća proklinje da u njoj nijedan muškarac ne pogine na bojištu (kao junak) i da ne bude zakopan (sahranjen) zato što je umro „od puške“, nego da umre u postelji od starosti ili bolesti.
Risto Dragićević je u prilog takvom značenju naveo i jedno svedočenje Vuka Stefanovića Karadžića iz njegove knjige o Crnoj Gori:
„Kako gotovo svi najugledniji ljudi ne umiru prirodnom smrću, već ili u boju s neprijateljem ili u unutrašnjoj svađi, to je možda i postao običaj da se drži za najosjetljiviji ukor ako ko kome kaže: Poznajemo mi tebe i tvoju porodicu; svi su tvoji preci umrli na postelji kod žena.“
Slobodan Tomović je, prihvativši Dragićevićevo mišljenje o značenju navedene kletve, napomenuo sledeće: „ko poznaje crnogorski narodni karakter, zna da smrt u postelji, od bolesti i starosti, za muškarce predstavlja sramotu“. (Tomović je naveo i drastičan primer da su se starci – samo da bi poginuli na bojištu kao junaci – dobrovoljno javljali za borbu premda su odavno prestali da budu vojni obveznici: to se desilo prilikom crnogorske opsade Skadra 1912. godine, pa je čak obrazovan i „batalion staraca“, a inače mnogi detalji iz navedenog istorijskog događaja, koji nimalo ne služe na čast tadašnjoj vlasti Kraljevine Crne Gore, govore u prilog tome da su stari dobrovoljci svesno išli u pogibiju – makar i uzalud, makar i za krajnje pogrešne ciljeve svog vladara – samo da se ne bi vratili kući i umrli u postelji.)
Ako se samo spomene da je Obilić poginuo u borbi, dok je Skenderbeg umro prirodnom smrću, takva razlika na prvi pogled ne bi morala ništa da znači, ali kad se još jedanput navede kako se u Crnoj Gori smatralo nedoličnim, pa čak i sramotnim, da muškarac umre kod kuće prirodnom smrću, teško je odoleti zaključku da je Njegoš pod smrću „tužnim izgnanikom“ zapravo mislio na Skenderbegovu nemoć da pogine na bojištu kao pravi junak, što bi značilo da je Skenderbeg bio izgnan od junačke smrti – za razliku od Obilića.
Istorijski podatak da je grad Lješ u vreme Skenderbegove smrti bio pod mletačkom vlašću Njegoš je lako mogao protumačiti u kontekstu Skenderbegovog nevoljnog konformizma i pasivizacije, pa se stoga izraz „tužnim izgnanikom“ može shvatiti i kao Skenderbegova žalost što umire prirodnom smrću. Svakako da nije zanemarljiva činjenica što je Skenderbeg umro u gradu koji je tog trenutka pod vrhovnom tuđinskom vlašću, ali to je opet manje važno od podatka što Skenderbeg, iako već proslavljen kao junak, nije dobio priliku da pogine na bojištu, čime bi se i u načinu smrti izjednačio sa Obilićem, a pritom bi i načinom sopstvene smrti potvrdio junaštvo koje je ranije stekao.
Nije teško u glavi muškoj koja umire tužnim izgnanikom prepoznati i samog Njegoša, ili barem njegov strah od smrti u postelji umesto na bojnom polju, tim pre što je i pesniku verovatno iz godine u godinu bilo sve jasnije da za njegova života neće doći do jedinstvenog ustanka porobljenih hrišćanskih naroda protiv osmanskog okupatora i da verovatno još nekoliko generacija neće biti kopano od puške – barem ne od puške koja bi bila osmanski ratnički odgovor na opštu pobunu kakvu je Njegoš priželjkivao.
A neće biti čudno ako i Gorski vijenac doživi svojevrsno izgnanstvo, jer koliko god da se svako naknadno tumačenje speva, a naročito rasprave među komentatorima, mogu shvatiti kao ranjavanje speva (ali, ne i kao smrt) od puške, jedino će tako Gorski vijenac iznova dokazivati koliko je i sâm glava muška – kad ni najstručniji filolozi i književni kritičari ne mogu do kraja da prodru u smisao njegovih stihova.
Ali, ako takvih pokušaja uopšte ne bude bilo, ili ako budu zasenjeni raspravama koje zaobilaze Njegoša kao pesnika i Njegoševo delo kao književnu umetnost, postoji opasnost da se i Gorski vijenac, poput Skenderbega, pretvori u tužnog izgnanika, i to u tužnog izgnanika Njegoševe misli.
(Tekst je nastao spajanjem i delimičnim skraćivanjem nekoliko segmenata iz knjige u pripremi Komentar je car svakog dvosmisla, koju je autor zamislio kao sporadičan komentar Njegoševog Gorskog vijenca.)
Literatura
P. P. Njegoš, Gorski vijenac (predgovor i komentar T. Đukića), Beograd 1944.
P. Petrović Njegoš, Gorski vijenac (Đuza Radović – redakcija i komentar), Zagreb 1947.
Petar Petrović Njegoš, Gorski vijenac (tekst priredili za štampu Radosav Bošković i Vido Latković; bilješke i objašnjenja napisao Vido Latković), Beograd 1963.
Crna Gora i Boka Kotorska, napisao Vuk Stef. Karadžić, Beograd 1972.
P. P. Njegoš, Gorski vijenac (kritičko izdanje s komentarom priredio Nikola Banašević), Beograd 1986.
Dr Slobodan Tomović, Komentari (Lažni car Šćepan Mali, Luča mikrokozma, Gorski vijenac), Beograd – Cetinje, 1990.
Danilo Vušović, O Njegoševom jeziku (priredio Drago Ćupić), Podgorica 2004.
Petar II Petrović Njegoš, Gorski vijenac – Bokeljsko izdanje, Herceg Novi 2017.
Autor: Dušan Milijić