Početkom 2024. godine podigla se velika prašina zbog toga što je roman Dorotej Dobrila Nenadića uvršten u školsku lektiru, a povod za samu aferu bilo je nekoliko erotskih detalja u romana.
Tekst koji sledi nastao je 2016. godine i donekle je predvideo kakav bi mogao biti utisak o Nenadićevoj prozi (ne samo o Doroteju, nego i o drugim romanima istoga pisca), mada unapred treba istaći da je za bilo kakvu negativnu impresiju najmanje kriv Nenadić.
Krivica se zapravo krije u opštoj nezainteresovanosti za pravu sliku srpskog srednjeg veka (a inače se u ovoj epohi dešava radnja najpoznatijih Nenadićevih romana), jer kad bi se bolje poznavali autentični spisi, ali i istoriografski radovi eminentnih stručnjaka, onda nikakvo fiktivno romaneskno delo ne bi moglo da bude prepoznato kao opasno i ubojito sredstvo ruženja srpske istorije i kulture (ali i srpske crkve), nego bi bilo shvaćeno isključivo kao umetnička obrada dobro poznatih činjenica – o kojima, kad su zaista dobro poznate, ni stotinu romana ne može promeniti već uvreženu sliku.
Ali, kad se o tim činjenicama gotovo ništa konkretno ne zna, nego se objašnjavaju pomoću predrasuda i ustaljenih floskula, onda će svaka reč koja odudara od nametnutog šablona biti osuđena kao svestan udar na nedodirljive svetinje.
KNJIŽEVNOST PROTIV GRADITELJSTVA
Lepo je primetio još Viktor Igo u romanu Bogorodičina crkva u Parizu da će arhitektura biti sve ugroženija kako štampa uzima maha. I zaista, jaka produkcija knjiga ne samo što je postala ogromna konkurencija svakom vidu umetnosti u graditeljstvu, nego često ne nalazi ni malo razumevanja za tu umetnost.
Dorotej, roman prvenac Dobrila Nenadića, svojevremeno je dočekan kao lepo iznenađenje u srpskoj književnosti. Potekao iz pera dotad potpuno anonimnog čoveka, roman je nosio originalnu kompoziciju, upečatljiv stil i, najzad, tematiku srpskog srednjeg veka, što u to vreme i nije bila tako česta inspiracija srpskim piscima, uprkos brojnim podacima koje su nudile istoriografija i epska tradicija. I u svojim docnijim književnim radovima, Nenadić će se još nekoliko puta vraćati epohi srpskog srednjovekovlja, najpre u romanu Divlje zvezde, potom u Romanu o Obiliću, najzad i u višestruko nagrađivanom i hvaljenom romanu Despot i žrtva.
Roman Dorotej doživeo je brojna preštampavanja, a 2005. godine objavljen je u ediciji najboljih romana koji svojevremeno nisu dobili Ninovu nagradu. Tom prilikom, književni kritičar Aleksandar Jovanović podsetio je čitaoce na sudbinu rukopisa Doroteja: odbijen najpre od strane uredništva beogradske Prosvete 1975, roman je bio odštampan tek dve godine docnije na konkursu koji su tada raspisali Narodna knjiga, Rad i BIGZ.
Jovanović smatra da je Nenadićev roman u prvi mah bio odbijen verovatno „zbog anonimnosti autora, možda i zbog teme, u tim vremenima ideološki markirane“ („Božji dar i ljudska nesavršenost“, pogovor u knjizi: D. Nenadić, Dorotej, Beograd 2005, str. 244). Mnogo je, međutim, verovatnije da je uredništvo Prosvete sa opreznišću prišlo rukopisu Doroteja zato što je u njemu prepoznalo alegorijsku i skrivenu, ali opet ne tako teško uočljivu kritiku savremenog društva, jer baš kao srednjovekovni manastir, tako su i organizacije novog doba imale nekog svog Doroteja, što bi značilo, u prenesenom smislu rečeno – iskrenijeg i doslednijeg vernika od samog igumana.
U ovom ključu lako se mogu pročitati i docniji Nenadićevi romani, gde pisac preko prohujalih vremena jasno ukazuje na mane i nastranosti modernog sveta. U godinama kada nastaju Dorotej i Divlje zvezde, aktuelno društveno i političko okruženje nije se ni moglo efikasnije kritikovati nego bežanjem u neka davna vremena, s tim što je uvek postojala opasnost da se mahinalno naruži i epoha koja je iskorišćena kao metafora.
Zbog svega toga, Nenadićev srednji vek u potpunosti je demitologizovan i oslobođen uticaja starih žitija i narodne poezije; on je tumbe okrenut na jednu drugu, skrivenu i mračnu stranu, nepoznatu istoriji, ali dopuštenu u književnosti, kao produkt umetničke slobode i simboličnog predstavljanja današnjice.
Manir negativnog prikaza srpskog srednjeg veka neguje Nenadić od samog početka svog rada, tako da možda i nije tačna tvrdnja o ideološki obojenoj tematici Doroteja kao glavnoj smetnji njegovog štampanja. Naprotiv, svakoj ateističkoj ideologiji ovakvo delo bilo bi preko potrebno – da se zvanično omrznuta crkvena organizacija, a naročito njena prošlost, još više omrzne i širim masama predstavi što crnjim bojama. U prilog tome ide i filmska verzija Doroteja (snimljena svega nekoliko godina nakon prvog štampanja romana), gde se negativna kritika srednjovekovne pravoslavne crkve i vlastele daje još slikovitije i upečatljivije.
Nije Nenadić prvi koji je izokrenuo istoriju znanu iz starih žitija i letopisa. Učinio je to još početkom XX veka pesnik Milutin Bojić dramom Kraljeva jesen, gde se na udaru našao arhiepiskop Danilo Drugi, isti onaj koji će se, samo kao episkop, naći na udaru u Nenadićevim Divljim zvezdama. I dok je kod Bojića predstavljena kraljeva (Milutinova) jesen, kod Nenadića se nazire kraljičina (Jelenina) jesen, koju prepredeni političar, takoreći makijavelist Danilo iskorišćava za poboljšanje svog duhovnog i političkog položaja, pa gazeći preko mrtvih juriša ka krajnjem cilju, a to su vlast i moć. Na tom putu ka vlasti, Danilo kao pomagače uzima i beskrupulozno iskorišćava anonimne ljude sa margine tadašnje društvene hijerarhije, takoreći kreature i perverznjake, pa tako Nenadićevu srednjovekovnu Srbiju oličavaju licemerni episkopi, prognani pustinjaci i krvožedni razbojnici, čime se u ogromnoj meri narušava hagiografsko-epska slika nemanjićkog doba, koju istina treba ponekad uzimati s rezervom i kritički, jer sasvim je sigurno da i u starim žitijima ima preterivanja i prilagođavanja političkoj situaciji datog trenutka.
Kao što je u Divljim zvezdama istakao kraljicu Jelenu Anžujsku nasuprot kreaturama nemanjićke Srbije, slično je Nenadić postupio i u romanu Despot i žrtva, istakavši jednu despoticu grčkog porekla naspram sveg srpskog naroda, koji je u njenim očima samo masa varvara i glupaka. Ta despotica je Irina Kantakuzin, žena despota Đurđa Brankovića, poznata iz narodnih legendi kao „prokleta Jerina“, odnosno kao navodni krivac za sve patnje koje su srpski kulučari doživeli gradeći brojna stara utvrđenja po njenom naređenju. Popularnost tih priča učinila je da u nekim krajevima stare i porušene zidine i danas izazivaju odbojnost, jer ne samo što su građene s teškom mukom, nego su navodno u njihove temelje kao žrtve uzidani živi ljudi.
Da su takva predanja veoma štetna pokazuje i činjenica što mnogi stari srpski gradovi i danas štrče po brdima kao neke aveti, oštećeni, neobnovljeni i napušteni, kao da u njima zaista prebivaju duhovi uzidanih žrtava. Sigurno je da su egipatska, vavilonska, feničanska i rimska zdanja građena uz mnogo veće žrtve, ali danas su ona restaurirana i dostupna posetiocima, premda tih starih naroda odavno nema. Stare srpske tvrđave su, međutim, uglavnom zapuštene, neretko i ozloglašene, premda ima i srpskog naroda i države koja bi o tim zdanjima mogla da brine.
I veliki pisac Nenadić podlegao je tom „narodskom“ shvatanju, pa je roman Despot i žrtva zasnovao na priči o napornoj i maltene smrtonosnoj izgradnji Smedereva, čime je još više utemeljio staru odbojnost prema srednjovekovnim zidinama, naročito uvevši motiv nevine žrtve koju pobesnela rulja uzidava u još nedovršen grad. Tragedija žrtve postaje još veća kad se zna da je potpuno uzaludna, jer će i Smederevo snaći slična sudbina kao i stare rimske gradove: biće osvojeno, razoreno, napušteno i zaboravljeno čim dođu novi gospodari i nametnu svoju kulturu. Tako se još jednom čitaocima nameće negativan pogled na ionako zapuštene i ozloglašene stare tvrđave, a pisana književnost se povodi za usmenom i ustaje protiv graditeljstva, čime iz temelja razara sjajnu sliku o nekada neosvojivom gradu.
Sve to, ipak, ne znači da je piščeva glavna namera bila da do kraja ocrni već dosta omrznuto srpsko srednjovekovlje. Nenadića, pre svega, ne treba ni čitati u istorijskom, već u simboličkom ključu, kako bi se u skromnom kaluđeru Doroteju prepoznao savremeni idealista među gramzivim vlastodršcima, kako bi se u verskoj misiji episkopa Danila prepoznala agitacija modernih političara, kako bi se među smederevskim neimarima, kada okreću glavu pred rimskim Viminacijumom, mogli pronaći primitivci koji smatraju da istorija počinje tek njihovim dolaskom na vlast.
Ipak, posebno je pitanje je da li će baš svaki čitalac to uočiti i neće li i dalje biti više onih kojima će se zaista ogaditi i srednjovekovna crkva, i vlastela, i stare tvrđave (navodno pune uzidanih žrtava), pa čak i takva jedna ličnost kakva je bio arhiepiskop Danilo, a koji je svojim književnim radom od zaborava sačuvao decenije i decenije možda najvažnijeg perioda srpske istorije.
Još će mnogo vode proteći pokraj Smedereva dok se ne shvati šta je istoričar Milan Kašanin mislio kad je rekao da je srednjovekovna Srbija ličila na Toskanu, a ne na Tursku. Dok masa čitalaca to ne shvati, negativna slika stare srpske države ostaće toliko ukorenjena da pisci pred istorijom neće moći ničim da opravdaju nova ruženja i kuđenja srpskog srednjovekovlja, čak ni podrazumevanom umetničkom slobodom, pa ni činjenicom da su bežanjem u prošlost samo hteli da ukažu na nastranosti svog doba.
Na fotogrfiji: Gojko Šantić, Dobrilo Nenadić i Bata Živojinović na snimanju filma Dorotej
Foto: http://www.dobrilonenadic.com/
Autor: Dušan Milijić