Iako se ne može reći da je ime Jovana Skerlića (1877–1914) skrajnuto i bačeno na margine istorije, činjenica je da, kao i u slučaju mnogih drugih značajnih ličnosti, njegovo delo nije shvaćeno na pravi način, pri čemu se ne misli toliko na književnokritičke i književnoistorijske tekstove, koliko se misli na njegove političke i kulturološke stavove.
Da ne može biti slučajno što je Skerlić zapamćen prvenstveno kao književni kritičar, a ne i kao poslanik Narodne skupštine Kraljevine Srbije, pokazao je Momčilo Đorgović u svojoj knjizi karakterističnog naslova Ko je ubio Jovana Skerlića.
Ne samo što se o privatnom životu jednog od najznačajnijih srpskih književnih i kulturnih poslenika zna veoma malo, nego se na osnovu Đorgovićevih istraživanja zaključuje da se gotovo ništa ne zna ni o Skerlićevoj smrti, a naročito je teško naći objašnjenje kako je smrt nastupila tako iznenada i odnela jednog čoveka na vrhuncu snage, i fizičke i duhovne.
Prekasno je, razume se, za bilo kakvu obdukciju Skerlićevih zemnih ostataka, ali nije kasno za temeljno i objektivno sagledavanje vremena i sredine u kojima je Skerlić delao i kao književnik i kao političar, pa stoga Đorgovićeva knjiga i jeste svojevrsna obdukcija Srbije na prelazu iz devetnaestog u dvadeseti vek.
Pišući o Srbiji u kojoj je politički i ideološki vođa bio Nikola Pašić, dok se Jovan Skerlić svojim neumornim radom nametao kao neprikosnoveni književni arbitar, Đorgović se dotakao i prethodnih stoleća, tražeći u njima korene fatalnih nacionalnih zabluda i podela, a našao je i slikovite paralele sa srpskom političkom i kulturnom scenom na početku dvadeset prvog veka.
Takođe se autor nije zadržao na Skerlićevom liku i delu, nego je umnogome pažnju posvetio Pašićevoj politici, istakavši je kao antagonizam Skerlićevim mislima i idejama, ali je u širim izvodima ukazao i na stavove nekolicine zaboravljenih pisaca i ideologa, koji su možda iz istorije skrajnuti upravo zbog oštrih kritika na račun Pašića i njegove partije.
Ipak, i kad je iznosio valjane argumente i dokaze o negativnim stranama Pašićevog političkog rada, Đorgović je znao da pređe u neskrivenu pristrasnost, što je neretko vodilo i do mahinalnih grešaka koje bi mogle biti shvaćene kao zlonamerni potezi, jer ionako imaju svrhu pojačavanja negativnog utiska o ličnosti čija je delatnost prikazana. Tako je Đorgović, primera radi, naveo da Pašić, kako bi izbegao direktno učešće u zaveri protiv kralja Aleksandra Obrenovića, odlazi sa svojom porodicom iz Beograda u Opatiju septembra 1902. godine, da bi se u Beograd vratio u drugoj polovini 1903 (odnosno, kako je sâm Đorgović formulisao: „kada je krvavi posao obavljen“). Međutim, Pašić je u Opatiju otišao tek maja 1903, odnosno onda kad je, očigledno, saznao za tačan ili približan datum izvršenja zavere, a jeste se vratio nakon Majskog prevrata i tada zaista počinje najveći uspon Pašića kao političara i Narodne radikalne stranke kao vodeće političke struje u Srbiji. Naravno da Pašićeva odluka o odlasku iz Beograda uoči Majskog prevrata dovoljno govori o samome Pašiću i nije potrebno dokazivati koliko je takva odluka bila promišljena, ali Đorgovićevo pogrešno datiranje Pašićevog putovanja u Opatiju može stvoriti utisak da je knjiga napisana isključivo sa tendencijom stvaranja što mračnije slike o Pašiću, i to pomoću sitnih (naizgled neprimetnih) falsifikata kad ne bi bilo drugog načina.
Još veću pažnju, pa i čuđenje, može izazvati Đorgovićeva opaska kako sigurno nije slučajno što je srpska kultura baš u godinama nakon Majskog prevrata ostala bez nekoliko značajnih imena iz sfere književnosti i kulture, jer iz takve se tvrdnje lako izvlači zaključak da je Pašić posredni krivac čak i za smrt Janka Veselinovića, Stevana Sremca, Milovana Glišića, Radoja Domanovića, Sima Matavulja, pa i za smrt Jovana Skerlića, što nigde nije eksplicitno napomenuto, ali naslućuje se maltene iz svakog reda i iz svake rečenice.
Uprkos takvim nedoslednostima, pa i uprkos pomalo kontroverznim tvrdnjama, Đorgovićeva istraživanja ipak imaju nesumnjiv značaj za stvaranje što jasnije slike političkih prilika u Srbiji uoči Prvog svetskog rata, a itekako mogu biti zanimljivi autorovi osvrti na Skerlićev privatni život, o čemu se inače retko pisalo, mada se nije mnogo ni znalo, tim pre što su tek nedavno objavljeni memoari Skerlićeve supruge Klare (rođene Šmidlin, a u beogradskim krugovima poznate pod nadimkom „gospođica Blanš“), koja je zabeležila i portret svog muža kao ljubavnog partnera.
Pesimista prema zatečenom, ali optimista da to promeni, Skerlić se na osnovu Đorgovićevih tekstova ocrtava kao jedinstvena, pa samim tim i anahrona ličnost u odnosu na sopstveno okruženje. Verujući da je spas u radu, Skerlić je u kraljevstvu snova za državnike bez vizije (gde se na vlast dolazilo tako što se na vlast najpre vikalo) bio previše udesno za socijaliste i previše ulevo za samostalne radikale, ali opet od svoje politike nije načinio zanat, a kamoli izvor profita.
Ne zaobišavši Skerlićeve mane, a naročito njegov nepravedan odnos prema pojedinim pesnicima srpske moderne (što je nesumnjivo bilo izazvano nacionalnim ciljevima kojima je trebalo podrediti bilo kakvu individualnost), Đorgović je dao celovit portret ličnosti kojoj posvećuje knjigu, ali je sačinio i panoramu vremena kome ustaljeni termin zlatno doba možda i ne pristaje koliko se obično smatra.
S tim u vezi, karakteristično je da Đorgović ne pominje ime ministra finansija Lazara Pačua, koji je prva asocijacija na stabilizaciju finansijskog stanja Kraljevine Srbije u godinama nakon Majskog prevrata, pa maltene i simbol zlatnog doba, a čak i da je to samo predrasuda ili svesna podvala koja se nekritički smatra istorijskom činjenicom, opet bi mnogo ozbiljnije i uverljivije bilo da se Đorgović posebno osvrnuo na ličnost Lazara Pačua i da je konkretnim argumentima ukazao na negativne strane njegove delatnosti. Ali, pošto Đorgović to nije učinio, nameće se zaključak da nije ni bilo moguće pronaći bilo kakav negativan detalj Pačuovog političkog i ekonomskog rada, što bi značilo da i sâm osvrt na Pačuovu ličnost može pobiti crno-belu sliku Srbije koju neskriveno forsira knjiga Ko je ubio Jovana Skerlića.
Takođe je upadljivo što se u knjizi samo uzgred pominje ime Dragutina Dimitrijevića Apisa, za kojeg Đogrović očigledno nema mnogo simpatija, kao što nema simpatija ni za Pašića, ali da je dao detaljniji uvid u Apisovu biografiju, Đorgoviću bi se sâm Apis nametnuo kao pravi Pašićev antipod, pa i kao Pašićev krvni neprijatelj, a autor je očigledno hteo da izbegne takav pogled na srpsku političku scenu, jer je ionako već odabrao da Skerlića predstavi kao istinskog Pašićevog protivnika, pa bi svaki detaljniji osvrt na Apisovu ličnost narušio prilično jednostavnu (a zapravo jednostranu, iako naizgled dvostranu) sliku Srbije tokom prvih desetak godina dvadesetog veka.
Pitanje koje je Momčilo Đorgović postavio već u naslovu svoje knjige moglo je da glasi i ko je ubio Srbiju, mada bi tada došlo do male kontradiktornosti, jer kao što Nikola Pašić nije sâm za sebe činio Srbiju, tako je nije činio ni Jovan Skerlić, pa bi se dobio odgovor: ubila je Srbija. Jasno je, ipak, kada se na koji deo Srbije misli, mada treba napomenuti da je u samoj Srbiji bilo više ideoloških, kulturoloških i političkih struja (ili više Srbija), a ne samo dve suprotstavljene i nepomirljive, kako bi se moglo zaključiti na osnovu Đorgovićevih tvrdnji.
Đorgović je naveo zanimljiv primer jedne knjige koja je zbog zvučnog naslova postala bestseler, ali je bila slabo čitana zbog komplikovanog narativa. Slično je bilo i sa Skerlićem, koji se više spominjao, a često i nekritički glorifikovao (čak i paralelno sa idolopokloničkim glorifikovanjem Nikole Pašića), nego što su njegova dela i ideje detaljno razmatrani, pa je knjiga Ko je ubio Jovana Skerlića barem u tom pogledu značajan korak ka prevazilaženju ne tako malog propusta. Naravno, pod uslovom da bude pročitana, pa makar i samo zbog toga da bi se videlo šta se krije iza tako kontroverznog naslova.
Prvobitna verzija: Laguna Bukmarker
Autor: Dušan Milijić
