Beograd je u rasponu jednoga stoleća, od Drugog srpskog ustanka do Prvog svetskog rata, doživeo potpun preobražaj. Od polurazrušene varoši sa svima odlikama orijentalnog urbanizma i arhitekture, postao je evropski grad, zapadnjački urbanizovan. Ipak, taj proces nije se odvijao ravnopravno u svim sferama, pa je, na primer, oblikovanje arhitektonskih objekata po zapadnoevropskim modelima teklo mnogo brže nego usvajanje urbanističkih. O tom procesu u drugoj polovini 19. veka je nemoguće govoriti ako se na početku ne osvrnemo na ono što je, u pogledu izgradnje moderne države kao sastavnog dela oslobodilačkog pokreta, donela prva polovina 19. veka.
Širenje grada za vreme prve vladavine Obrenovića
U Beogradu su se početkom 19. veka primećivale posledice ratova između Austrije i Turske, kao i borbi vođenih u Prvom srpskom ustanku, ali je knez Miloš bio svestan njegovog značaja, kako zbog saobraćajnih veza sa Evropom i Istokom, tako i vojno političkog značaja tvrđave.
Iako je hatišerif iz 1830. godine zemlji doneo položaj skoro samostalne kneževine Turci ipak nisu napustili Beograd, međutim, broj srpskog stanovništva se povećava. Rađanje srpske države privuklo je tada veliki broj Srba iz Austrije, koji su svoje znanje i sposobnosti stavili u službu mlade srpske države. Tako da je sve do odlaska Turaka 1867. godine Beograd bio podeljen na srpski i turski deo grada.
Beograd je sve do tridesetih činio varoš opasanu Šancem i „grad“- tvrđavu (sa Gornjim i Donjim gradom), odvojenu od varoši gradskim poljem, Kalemegdanom. Šanac je polazio od pristaništa na Savi i pružao se preko Kosančićevog i Topličinog venca do sadašnjeg Narodnog pozorišta a odatle dalje prema Dunavu, linijom sadašnje Skadarske ulice. Što znači, a to se može videti i na mapi 1, da varoš nije dosezala ni do Terazija. U varoš se ulazilo kroz četiri kapije: Sava – kapiju (kod današnjih stepenica prema Savi), Varoš – kapiju (na početku Pop Lukine), Stambol – kapiju (kod današnjeg Narodnog Pozorišta), i Vidin – kapiju (u današnjoj Dušanovoj ulici). Ove kapije su porušene, uglavnom 1862. dok je Stambol-kapija srušena 1866. godine. Stanovništvo u Šancu bilo je podeljeno: na dunavskoj padini, ispod današnjeg Studentskog trga do Vidinskog sokaka (Dušanove ulice) živelo je tursko stanovništvo; jevrejsko stanovništvo živelo je na prostoru od Ulice cara Dušana do Dunava; Srbi su živeli na savskoj padini. Tri glavne ulice, „čaršije“, činile su središte trgovine i zanata, ali i sponu između ovih različitih etničkih grupa. Glavnu čaršiju činila je ulica Kralja Petra, koja je spajala gornju čaršiju, ulice Vase Čarapića i Uzun Mirkovu, sa donjom čaršijom na prostoru Ulice cara Dušana. Poslednje dve su predstavljale i direktu vezu sa Carigraskim drumom.
Ubrzo nakon predaje Beogradske carinarnice i Konzulata srpskoj upravi 1833. Knez Miloš je proširio i unapredio srpski centar Šanca na Savskoj padini, što je ostalo zabeleženo u brojnim putopisima stranih autora. Tu se podižu i prve građevine koje najavljuju početak nove epohe u arhitekturi pod uticajem Zapada; Đumrukana, nova Saborna crkva, prvi hotela „kod Jelena“, Narodna Kancelarija, i druga „narodna zdanja“.
Međutim, razvoj srpskog Beograda nije se mogao zadržati samo u granicama Šanca. Želeći Beograd za glavni grad Srbije, knez Miloš je jasno ocrtao svoj urbanistički i politički program o stvaranju novog, srpskog Beograda koji bi bio totalna suprotnost starom, uređen po tadašnjim evropskim urbanističkim modelima, sa pravougaonom mrežom širokih ulica, koje bi se sekle pod pravim uglom, sa velikim naseljenim blokovima. Za to je iskoristio svoje komplekse zemljišta koje posedovao na padinama Savamale (između Kraljice Natalije i Nemanjine ulice) gde je 1829. započeo građenje kneževog dvora (kasnije Ministarstvo finansija) koje je okružio narodnima zdanjima, što nam govori o težnji za unutrašnjim uređivanjem po principu Zapada.
Kao idealna pokazala se teritorija Vračara, koja je omogućavala i vezu sa starom varoši (preko Terazija), kao i sa Carigradskim drumom, putem za Topčidar, i Kragujevačkim drumom preko kojih bi se mogao povezati sa gradovima iz unutrašnjosti Srbije. Njegova veza sa starom varoši bila je i preko započetog državno-upravnog centra na Savamali. Zbog toga je knez Miloš hteo da razvije savamalski kraj tako što je porušio kućerke i njegovo stanovništvo iselio na Palilulu, a zatim izgradio Abadžijsku čaršiju koju je silom pokušao da oživi, ali mu to nije uspelo.
Knez Miloš je bio svestan značaja ovog poduhvata i zbog toga nije žalio novca ne bi li se on kvalitetno i uspešno realizovao, a videćemo da je u drugoj polovini veka nedostajalo takve percepcije. Zato po preporuci ministra unutrašnjih poslova, Cvetka Rajovića iz Beča stiže inženjer Franc Janke, koji je i najzasluženiji što su u Srbiji preovladala zapadnjačka shvatanja urbanizacije i arhitekture. Tako da 1834. godine on postaje prvi „pravitelstveni inidžir“ pri „Popečiteljstvu vnutrenih dela“. Njegovi urbanistički planovi za podizanje izvesnih delova Beograda van Šanca prvi su urbanistički planovi Beograda u obnovljenoj Srbiji. Radio je na prosecanju ulica, uređenju Savskog pristaništa, izgradnji nasipa i mostova, zapadni deo Vračara, kao i prosecanje važnih beogradskih saobraćajnica: Bulevara Revolucije, Kneza Miloša i Nemanjine ulice. Taj nagli urbanistički razvoj pojačan je naročito nakon 1941. godine, kada Beograd postaje prestonica Srbije. On već tada ima štampariju, javne zvine zgrade, izdavačke knjižare, čitaonice, novine, škole, apoteke, naučna društva, pevačke družine i glumce koji svoje predstave daju u zgradu Džumrukane na Savi.
Četrdesetih je, na zahtev građana Terazija i Palilule, došlo do potrebe da se isprave sokaci na tim teritorijama, za šta je Janke napravio plan potpune izmene ulične mreže što Ministarstvo unutršnjih dela nije bilo spremno da prihvati zbog velikih troškova. Tako je knez Mihailo doneo ukaz „o uređenju terazijski i paliluslski krivi sokaka“, čime je proširena uređena gradska oblast prosecanjem gradskih ulica, a to je ujedno i poslednji poduhvat Franca Janke koji će nakon dinastičkih promena biti otpušten iz državne službe. Zatim se prilike stabilizuju i nova srpska vlast već 1843. godine objavljuje oglas u „srpskim novinama“, u tri uzastopna broja tražeći „inidžira“.
Vladavina kneza Aleksandra Karađorđevića
Za vreme vladavine kneza Aelksandra Karađorđevića praktično su vladali ustavobranitelji koji su težili sređivanju i kulturnom unapređivanju Srbije. Već 1844. godine na stupa na snagu Srpski građanski zakonik, koji je „preživeo“ skoro više od jednog veka sa samo nekoliko izmena. Osnovana je prva Inženjerska škola u Srbiji pri Ministarstvu unutrašnjih dela i doneto rešenje o sačinjavanju planova i predračuna za „javna pravitelstvena postrojenja“ 1856. godine. Unapređuje se sudstvo, prosveta, kulturni život, što je zahtevalo izgradnju novih ili adaptiranje već postojećih građevina koje bi služile svojima namenama. Takav je slučaj sa kućom državnika i trgovca Stojana Simića koja se nalazila u ulici kralja Milana, izgrađena tridesetih na ovoj usamljenoj teritoriji. 1842. godine kuća postaje rezidencija kneza Aleksandra, kasnije Obrenovića, i kao završen krug srušena je od stane jednog Karađorđevića. Rezidencija u kojoj je knez Aleksandar organizovao pravi dvorski život poput onog na zapadu, znatno je oživela izgradnju u ovoj ulici koja je spajala pravo trgovinsko središte koje se razvilo na Terazijama sa novim Beogradom. Međutim, sve dok su Turci bili prisutni u gradu nije se mogla sprovesti totalna regulacija grada, koja će morati da sačeka 1867. godinu.
Druga vladavina Miloša i Mihaila Obrenovića
Nakon Svetoandrejske skupštine 1858. godine udaren je temelj predstavničkog sistema u Srbiji, a na vlast je ponovo došao Miloš, koga nakon njegove smrti nasleđuje sin Mihailo 1860. godine. Za vreme osmogodišnje vladavine ovog „prosvećenog apsolutiste“, čija je deviza bila „Zakon je najviša volja u Srbiji“, Beograd je bio središte svih kulturnih i političkih dešavanja. Tako su incident na Čukur-česmi, proslava pedesetogodišnjice Takovskog ustanka vodili do konačnog obračuna sa Turcima, a zatim i njihovog konačnog napuštanja srpskih gradova. Razvoj Beograda se nakon predaje ključeva grada 1867. godine konačno mogao nastaviti. Stara varoš dobila je primat jer je trebalo ukloniti sve ostatke turskog prisustva u Beogradu, to je bilo pitanje izraženog nacionalno-političkog karaktera.
Još od 1845. godine u Beogradu boravi i radi kao profesor na Liceju prvi srpski urbanista, Emilijan Josimović. Njegov urbanistički plan iz 1867. godine za regulisanje dela varoši što leži u Šancu poklapa se i sa prvim pokušajima da se donese Zakon o regulisanju varoši Beograd. Međutim, on kao i budući Zakon za grad Beograd i nakon silnih komisija, nije usvojen. Svoj novi plan objavio je u knjizi gde je predstavio zatečeno stanje i predložio rešenje regulacije. Josimović nije imao sreću kao Žorž Osman da dobije slobodu tumačenja grada kao tabula rasa preko kojeg bi se iznova gradilo, ili kao što je dve decenije ranije Franc Janke mogao da reguliše livade i njive Vračara. On je morao da se prilagodi nekim već postojećim zdanjima oko kojih će se prosecati široke ulice shodno modernim tendencijama evropskog urbanizma. On je u planu tretirao istorijsko središte Beograda obuhvatajući starogradske četvrti od Dunava prema Savi: Dorćolski kvart, Varoški park, kao i deo beogradske tvrđave. Posvetivši veliku pažnju zelenilu on je Veliku pijacu, Kalemegdan hteo da pretvori u park, a da se u blizini Dunava podigne botanička bašta, da se oko tvrđave pored reka izgradi uređen kej, kao i bazensko pristanište čime bi Beograd dobio veći saobraćajni i privredni značaj. Zatim prosecanjem Knez-Mihailove ulice (to ime dobila 1870.) koja je trebala da bude spona između starog i novog grada, stvoren je nov trgovinski i društveni centar. Pozorišni trg postaje glavni trg, koje će krasiti Narodno pozorište samo dve godine kasnije. Njegov teorijski i praktični cilj bio je omogućavanje zdravijeg, funkcionalnijeg i savremenijeg života u gradu, pa je tako izneo i prvu ideju o izgradnji modernog vodovoda. Taj plan izveden je tokom sedamdesetih i oasmdesetih uz neke izmene.
Ubistvo kneza Mihaila, kao i kasniji ratovi koje je vodio kralj Milan (srpsko-turski 1876-78 i srpsko-bugarski 1885/6) na kratko su zaustavili ovaj započet razvoj, ali to nisu bili jedini razlozi za to. Nedostatak zakonske regulative znatno je kočio dalji razvoj, a sprovođenje zakona o ekspropriaciji (donetog 1866.) nije bilo moguće u potpunosti sprovesti zbog nedostatka finansijskih sredstava i dugačkih sudskih sporova oko prodaje placeva. Takođe još jedan problem vezan konkretno za regulaciju grada bio je reonsko pitanje, o kojem će kasnije biti više reči.
Nakon Berlinskog kongresa
Nakon priznavanja suvereniteta srpske države na Berlinskom kongresu 1878. i nove austrofilske politike kralja Milana, kao i proglašenja Kraljevine Srbije 1882. godine ponovo se intenzivnije radi na regulacionim planovima grada Beograda i procesu evropeizacije. To je značilo nove društvene, kulturne, političke, i ekonomske promene, kako na spoljašnjem tako i na unutrašnjem nivou. Plan koji je izradio Stevan Zarić 1878. kao i kasniji plan iz 1884. godine imali su zadatak da uvedu u red već izgrađene, nove, proširene delove grada van Šanca. Na prvom su predstavljeni Vračar do trga Slavije, regulacija Dunavske padine, dok je razvoj novog grada prema Savi bio sprečen velikom površinom bare Venecija koja je na sledećem planu smanjena zbog nasipa koji je izveden prilikom izgradnje Železničke stanice 1884. godine. Čitanjem ovih planova dobijamo predstavu o širenju grada.
Novi, višepartijski sistem, gde su gradska i državna vlast često bile na suprotnim strana, igraće veliku ulogu koja nije uvek išla u korist razvoja grada. Problem koji se u drugoj polovini 19. veka ponavljao, ali i kasnije, jeste odugovlačenje u donošenju bilo kakvog rešenja, čak i nakon sazivanja brojnih komisija. Uzećemo na primer reonsko pitanje, koje se postavlja zbog obilne bespravne gradnje na jeftinijim parcelama van Beograda, koje se pokreće jer granice grada nisu precizno utvrđene. Opisaćemo to na primeru Englezovaca, prostoru između današnjeg Bulevara oslobođenja i Beogradske ulice (tada granica grada), Slavije i Kalenićeve pijace, koji je izgradio 1885. godine Fransis Makenzi (kupio Simićev majur). On je produžio ortogonalnu šemu koju je započeo knez Miloš na Vračaru, izdelivši zemljište na blokove i parcele pravilnog oblika, i zbog povoljnijih cena parcela od onih u gradu brzo je privukao kupce. A ubrzo se naseljavaju i današnja Čubura i Savinac (oko crkve Sv. Save). Makenzi je već 1885. podneo zahtev za priključivanje Englezovaca reonu, koji je nakon više sazivanja komisija i odbijanja priključen reonu 1890. Tu sudbinu Čubura i Savinac dočekali su tek 1905. godine. Prvi regulacioni plan koji predstavlja Beograd u celini „udesio je Bešlić“ 1893. godine. Sem proširenja dosadašnjih planova on je naznačio i okolinu Beograda, što govori o širem shvatanju perspektive razvoja Beograda i značaja njegovog gravitacionog područja za život grada.
Zašto se toliko odugovlačilo sa priključivanjem ovih krajeva reonu? Pored finansijskih razloga, koji su uvek uticali na to što se uređenje grada izvodilo parcijalno i nekvalitetno, osnovni razlog bila je zakonska regulativa. Zakon o mestim (1885), Građevinski zakon za varoš Beograd (1896), Građevinski pravilnik za grad Beograd (1897) bili su značajni za uređenje građevinskih pitanja, međutim neka osnovna pitanja urbanizacije nisu bila rešena – odvajanje industrijske zone, utvrđivanje rasporeda građenja javnih zgrada, pravila uređenja trgova, slaba iskorišćenost placeva i nedostatak odredbi koje bi regulisale špekulaciju zemljištem, usporavali su proceduru za izdavanje građevinskih dozvola. Pitanje reona povuklo je sa sobom i druge posledice kao što su nivelisanje ulica, kaldrmisanje, sprovođenje vodovoda, kanalizacije, struje, što je produžavalo nehigijenski život u lošim sanitarnim uslovima, i s` čime se odugovlačilo zato što granice grada nisu bile utvrđene. Sve ovo je već bilo sastavni deo modernog života u evropskim gradovima. Upravo će o tim pitanjima biti reči u sledećem poglavlju.
Električno osvetljenje, vodovod, kanalizacija i tramvajski saobraćaj
Najveći sanitarno-tehnički radovi u Beogradu izvodili su se upravo prilikom uvođenja struje, vodovoda i kanalizacije, kao i tramvajskog saobraćaja. Međutim, istorijat tih radova je poprilično obiman za ovaj vid izlaganja, te ću pokušati da ih hronološki predstavim i objasnim kako su one uticale na život u Beogradu, i kakav su odnos različita politička strujanja u zemlji imala prema ovim pitanjima.
Odluke o uvođenju struje u Beogradu i postavljanju instalacija za električni tramvaj donete su gotovo u isto vreme kad i u mnogim najurbanizovanijim evropskim gradovima, čak i pre nego u nekima od njih. 1891. godine Beogradska opština zaključila je sa Francuskim društvom ugovor o podizanju električne centrale radi izvođenja gradskog osvetljenja i uvođenja tramvajskog saobraćaja, iako je prva sijalica upaljena 1880. u kafani Hamburg (ugao današnjih Kneza Miloša u Masarikove ulice), a 1882. godine zasvetleo je i Pozorišni trg i Narodno pozorište. Prve tramvajske šine bile su postavljene 1891. godine, sa tramvajima na konjsku vuču, a već dve godine kasnije konje je zamenila struja. Kada se govori o gradskom osvetljenju, mora se imati na umu da se ono sprovodilo prvenstveno na javnim zdanjima, parkovima i bitnijim saobraćajnicama, dok je izuzetno mali broj privatnih domaćinstava imalo električno osvetljenje. Ceo taj proces nije prošao glatko, javnost, političari i stručnjaci bili su javno podeljeni po pitanju uvođenja elektične struje; plinsko ili električno osvetljenje? Nakon uvođenja električog osvetljenja odbornici i narod se žale da sistem ne funkcioniše, Opština se ograđuje o krivicu jer je nemoćna pred Društvom (zbog loše sklopljenog ugovora), Ministarstvo građevina bi zaboravilo na pritužbe… Sličan sluačj bio je i sa tramvajima, o čemu svedoče brojni zapisnici sa sednica odbora opštine grada Beograda.
Ovde uočavamao paradoks, a to je da je prvo sprovedena eletrifikacija, pa tek onda vodovod i kanalizacija, iako bi trebalo biti suprotno. Sprovođenje istih znatno bi uticalo ne samo na unapređivanje higijene grada, već i na izgradnji višspratnica, što je bila još jedna od karakteristika modernog života, koje bi zamenile prizemne kuće sa septičkim jamama u dvorištima.
Pitanje vodovoda prvi je pokrenuo Emilijan Josimović, da bi se ono zatim ono ponovo pokrenulo tek 1880. godine i svelo na godine sazivanja komisija i razmatranja stručnih mišljenja da bi 1889. bio potpisan ugovor sa Oskarom Smerkerom, inženjerem iz Manhajma. Gradsko snabdevanje sa glavnih česmi u gradu već 1892. zamenila je izradnja vodovoda koji je povezivao kuće sa vodovodnim cevima koje su vodu crpele sa Makiških postrojenja Bele vode. Prilikom puštanja vodovoda u rad održana je svečanost na Terazijama kad su proradile Terazijska česma i prvi vodoskok. Ali, opet kao i u prethodnom slučaju, ubrzo nakon uvođenje vodovoda pojavljuju se žalbe na kvalitet vode, kao i oko njene nestašice, čiji je uzrok bio i povećanje broja stanovništva, ali će rešavanje tog pitanja sačekati sledeći vek.
Međutim, uvođenje kanalizacije trajalo je mnogo duže, sve od 1880. godine i pokretanja ovog pitanja, silnih komisija i izveštaja glavnih stručnjaka, do 1905. kada su radovi započeti, a u potpunosti završeni 1914. godine. Podeljena mišljenja oko kanalizacionog sistema, reka u koju bi se opad odlagao, da li Savu, ili u Dunav, i način finansiranja radova bili su uzroci ovog dvadesetpetogodišnjeg odlaganja, ali je glavni uzrok bio je zapravo politički. Tako se u ovom procesu može primetiti obrazac koji se može primeniti i na ostala pitanja o uređenju grada Begrada, koji ukazuje na dubinske probleme u funkcionisanju institucija i vlasti (npr. Ministarstvo građevina i Opštine). Česte smene vlasti, podeljenost institucija prema pripadnosti političkoj stranci, lični interesi pojedinaca, odbijanje preuzimanja odgovornosti, svećenje prethodnicima tako što bi se poništile sve njihove odluke… A za sve to vreme ispaštalo je stanovništvo.
Možemo to videti na primeru jednog pojedinca koji se uporno zalagao za poboljšanje uslova života u gradu, predsedniku Beogradske opštine (1884-1885), Vladanu Đorđeviću. On je 1885. godine slao stručne komisije po evropskim gradovima kako bi se najbolje rešilo pitanje uvođenja svih ovih sanitetsko-tehničkih radova, iste godine je smenjen, verovatno zato šte je njegov predlog bio uzimanje zajma od 12 miliona dinara. Ako pogledamo dužine mandata gradonačelnika nakon njega dobijamo jasniju sliku o ovom preblemu. Ti, nazvaću ih kritički, „srpski“ principi, nisu nam ni danas nažalost strani.
Organizovanje poglavlja prema periodima vladavina dinastija nije najbolje rešenje, međutim poslužile su mi kao okvir uoravo iz razloga što je politika igrala bitnu ulogu u kreiranju istorije razvoja grada.
Autor: Sanja Damnjanović
Foto-izvor: Wikipedia, Pogled na Univerzitet i Studentski park u Beogradu (1890. godina)
