Malo je gradova u Evropi koji su toliko puta menjali svoj izgled kao Beograd. Iako je jedan od starijih gradova Evrope, Beograd nema mnogo sačuvanih istorijskih i arhitektonskih spomenika iz prošlosti. Tome je umnogome doprineo njegov položaj, veliki broj različitih kultura i vladara i koji su njime vladali kao i bombardovanja i rušenja koja je doživeo. Posle Prvog svetskog rata Beograd je ostao opustošen, ali se krenulo sa obnovom, pa je period između dva rata bio povoljan i značajan za formiranje današnjeg centra Beograda.
Važno je pomenuti da je prvog decembra 1918. godine u Beogradu stvorena nova država Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Beograd tada prvi put postaje privredno, kulturno i političko središte ove nove države koja je okupljala južne Slovene. Grad naglo počinje da se naseljava, širi i razvija u svakom pogledu, ali dotadašnji centar Beograda i dalje ostaje središte javnog i kulturnog života. Centar Beograda se posle Prvog svetskog rata širio od Saborne crkve preko Knez Mihailove i Terazija sve do Slavije. Upravo u godinama između dva rata, centar Beograda dobija ono lice koje se očuvalo do danas, uprkos razaranjima Drugog svetskog rata i NATO bombardovanja koje je od tada preživeo.
Prvih godina posle rata saobraćaj u Beogradu se naglo počeo razvijati, pa se morala vršiti rekonstrukcija, proširivanje postojećih i prosecanje novih ulica u centru grada. Prizrenska i Brankova ulica su znatno proširene kako bi se oslobodio glavni prilaz Brankovom mostu preko Save, koji je završen 1934. godine. Kako se grad širio, bilo je neophodno poboljšanje i razgranjavanje tramvajskih linija ka periferiji iz centra grada.
Ulice Vase Čarapića i Uzun–Mirkova proširene su radi poboljšanja saobraćaja i bolje izgradnje centra. Takođe, u ulici Vase Čarapića, ispred univerzitetskih zgrada dugo se nalazila Velika pijaca koja je tih godina uklonjena, a „Pančićev park„ je tada proširen i preuređen. Sredinom ulice Vase Čarapića zasađeno je zelenilo i drvored, što je doprinelo lepšem izgledu ovog dela centra oko „Kapetan-Mišinog zdanja“ i Univeritetskih zgrada.
Arhitektura je tih godina u Beogradu imala veliki zamah, menja se u odnosu na predratnu. Vlada raznolikost stilova, sukobljavaju se različite generacije arhitekata. Mlađi su želeli da uvedu novu, modernu arhitekturu, ali su tih prvih godina i dalje najviše gradili stari graditelji, u stilu secesije i arhitekture akademizma. Bržem razvoju kulturnog i umetničkog života u gradu znatno je doprinelo i podizanje nekoliko zgrada u centru grada namenjenih upravo za centre kulture.
Jedna od prvih značajnih građevina u tom periodu je zgrada Srpske akademije nauke i umetnosti, sagrađena 1924. god. Rađena je po projektima arhitekata Dragutina Đorđevića i Andre Stevanovića u duhu eklekticizma, sa elementima neobaroka i secesije. Zgrada se nalazi na adresi Knez Mihailova 35, ali njene fasade izlaze na čak tri ulice. Veoma su upečatljivi i simbolični dekorativni motivi na fasadama zgrade. Ova palata je i danas od velikog značaja za našu kulturu, a u okviru nje pored nekoliko odeljenja i instituta nalaze se i Arhiv, Biblioteka i Galerija SANU.
„Kolarčev narodni univrzitet„ izgrađen je takođe 1924. Godine, po projektima arhitekte Petra Bajalovića, koji se u tom periodu već polako okreće modernoj arhitekturi. Od tada, pa sve do danas ovde se održavaju razne kulturne aktivnosti i manifestacije kao i predavanja iz različitih naučnih oblasti, a od izuzetnog značaja je „Koncertna sala“, jedna od najboljih akustičnih sala u Beogradu.
Između 1924-1926. godine, u duhu akademizma sa elementima secesije, podignuta je zgrada hotela „Ruski car„, na uglu Knez Mihailove ulice i Obilićevog venca. Arhitekta Petar Popović projektovao je ovu zgradu u mešavini klasičnih stilskih elemenata, sa širokim zaobljenim otvorima prizemlja i dekorativnim elementima na gornjim delovima fasada. Naziv Ruski car potiče od objekta koji je pre izgradnje ove zgrade postojao na tom mestu. Između dva rata ovo je bilo mesto okupljanja tadašnjeg otmenog sveta i inteligencije.
Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“ podignut je 1928. godine po planovima Branislava Kojića. Predstavlja prelaz klasicističko-akademskog i modernog stila. Kada je sagrađen bio je to jedini izložbeni prostor gde su održavane sve domaće i strane izložbe. Danas je takođe veoma značajan centar umetničke i društvene aktivnosti. Ispred „Paviljona“ je 1936. godine postavljena fontana pod nazivom „Buđenje“, rad vajara Dragomira Arambašića. Fontana je u obliku nage ženske figure na postamentu između golubova iz čijih kljunova izlazi voda.
Češke arhitekte su projektovali zgradu „Jugoslovenske banke„, danas poznatije kao zgrada „Jugoeksport“, u duhu ekleticizma i kasne secesije. Ova zgrada je sagrađena 1930. god. i svojom zaobljenom fasadom se lepo uklapa u svoje okruženje, prateći liniju prelaska od Kolarčeve ulice ka Makedonskoj. U istom periodu oko 1930. godine u istom stilu je i na Terazijama podignuta četvorospratna zgrada „Jadrolinije“, koju je projetovao rus Nikolaj Petrovič Krasnov. Arhitekta Krasnov projektovao je i jednu od lepših zgrada podignutih u međuratnom periodu u kojoj je bilo Ministarstvo za inostrane poslove, završenu 1929. god. u Nemanjinoj ulici.
Početkom tridesetih godina u užem centru sagrađeno je nekoliko modernih višespratnica. Na Trgu Republike je 1931. završena višespratnica namenjena različitim sadržajima poznata kao palata Reunione po projektu Ivana Belića. Iste godine građena je i zgrada „Centralnog kluba Vojske Jugoslavije“, po projektu Živka Piperskog i Jovana Jovanovića. Ova zgrada predstavlja značajno arhitektonsko ostvarenje. Takođe zgrada „Aero kluba“ sagrađena je 1934. god. po planu Vojina Simeonovića, dok je zgrada u kojoj se danas nalazi Etnografski muzej sagrađena iste godine kao zgrada Berze.
Iako je u početku nailazila na otpor i prepreke, svojom životnom vrednošću, moderna arhitektura tokom tridesetih godina dobija sve veći značaj u Beogradu. Najpoznatija zgrada sagrađena u duhu modernizma je zgrada palate „Albanija“, iz 1939. godine. Ovu prvu mnogospratnicu u Beogradu sa fasadom obloženom sivoplavim mermerom, projektovali su arhitekte Branko Bon i Miladin Prljević. Naziv je dobila po kafani „Albanija“ koja se dugo nalazila na tom mestu.
Tridesetih godina prošlog veka podignuto je još nekoliko značajnih modernih građevina. U Hilandarskoj ulici 1931. god. zgrada „Radio Beograda“, a 1938. godine zgrada TANJUG–a na Obilićevom vencu, obe po planu arhitekte Bogdana Nestorovića. Zgrada Francuske ambasade, završena 1933. godine, rađena je po planovima francuza Rože Anri Ekspera. Posebno su značajni simbolični motivi na zgradi koje je radio vajar Karl Sarabezol. Na bočnim krilima fasade su reljefi koji prikazuju značajne događaje i ličnosti iz Francuske istorije, dok su na vrhu fasade, u sredini krovnog venca, tri ženske figure u antičkoj odeći koje predstavljaju Slobodu, Jednakost i Bratstvo.
Iako je njena gradnja započeta 1906. godine, zgrada Narodne skupštine završena je tek u međuratnom periodu, tačnije 1936. god. Ovo je jedno od najvećih ostvarenja naše arhitekture. Projekat je rađen po planu arhitekte Jovana Ilkića, ali je završena pod nadzorom njegovog sina Pavla. To je monumentalna klasična građevina u slobodnom stilu, sa neorenesansnim i neobaroknim oblicima. Ispred glavnog ulaza u Skupštinu 1939. god. postavljene su dve skulpture u bronzi pod nazivom „Igrali se konji vrani“, vajara Tome Rosandića.
U međuratnom periodu u centru je postavljeno i nekoliko skulptorskih dela, koji su na neki način postali simboli grada. Svakako najznačajniji među njima je skulptura „Pobednik“ rad vajara Ivana Meštrovića. Spomenik se sastoji iz bronzane figure muškarca koji u levoj ruci drži orla, a u desnoj spušten mač. Posle mnogo prepiranja u javnosti o tome gde bi trebalo da stoji skulptura nagog muškarca, umesto na Terazijama kako je prvobitno planirano, postavljen je na Kalemegdanu, na zapadnom uglu Gornjeg grada. Svečano je postavljen 7. i 8. oktobra 1928. u čast desetogodišnjice proboja Solunskog fronta.
Još jedan Meštrovićev rad od 1930. godine krasi Kalemegdan i to „Spomenik zahvalnosti Francuskoj„, postavljen u osovini glavne prilazne aleje Kalemegdanskog parka. Na kamenom postolju se nalazi bronzana ženska figura sa mačem u ruci koja predstavlja Francusku u ratnom zamahu kako pritiče Srbiji u pomoć. U donjem delu spomenika nalaze se reljefi koji na zapadnoj strani prikazuju francuske i srpske ratnike, a na istočnoj strani je personifikacija Sorbone u vidu žene okružene đacima. Takođe, na spomeniku su urezane i reči: „Volimo Francusku kao što je ona volela nas„. Ovaj spomenik je 1999. godine simbolično bio prekriven crnim plaštem uz poruku „Neka je večna slava Francuskoj koje više nema“, jer je Francuska bila jedna od NATO zemalja koje su te godine bombardovale Srbiju. U okviru Kalemegdanskog parka, tridesetih godina podignuti su i spomenici Janku Veselinoviću i Milanu Rakiću.
Između dva rata u samom centru Beograda nije sagrađeno mnogo verskih objekata. Od podignutih, najznačajnija je svakako Crkva svetog apostola i jevanđelista Marka, građena od 1931. do 1940. godine. Projekat za ovo velelepno zdanje, rađeno u duhu arhitekture srpsko-vizantijskog stila, radili su Petar i Branko Krstić. Svojom spoljašnošću ova crkva najviše podseća na manastir Gračanicu. Ovo je i danas, pored Hrama Svetog Save, najlepša crkvena građevina u Beogradu. U njoj se nalazi sarkofag sa kostima cara Dušana, kao i grobnica patrijarha Germana Ćorića, dok su u kripti crkve sahranjeni pojedini članovi iz dinastije Obrenović.
Nedaleko od ove crkve na Tašmajdanu je 1924. godine sagrađen Hram Svete trojice, Podvorje Moskovske patrijaršije. Građen je po projektu ruskog arhitekte Valerija Vladimiroviča Staševskog, u tipičnom ruskom stilu sa plavim kupolama. Ovaj hram je jedan od najznačajnijih spomenika srpsko–ruskog pravoslavnog prijateljstva i jedinstva.
Na Kalemegdanu je 1937. god. po planu Momira Korunovića sagrađena kapela Svete Petke čiji je kult veoma poštovan kod nas, dok je zgrada Patrijaršije podignuta je 1934. godine po planu ruskog arhitekte Viktora Lukomskog preko puta Saborne crkve. U ovoj zgradi danas se nalaze Biblioteka Patrijaršije i Muzej Srpske pravoslavne crkve.
Veći deo onoga što je sagrađeno u međuratnom periodu i danas je sastavni deo centra Beograda. Beograd nastavlja da se širi, ali centar grada i danas dobrim delom ima onaj izgled koji je dobio između dva rata. Uprkos modernom dobu, novoj arhitekturi i načinu života, ove građevine stoje prkoseći vremenu, podjednako lepe i značajne kao i onda kada su sagrađene. Iako možda nije bilo potpunog sklada među stilovima i graditeljima koji su izgrađivali centar Beograda posle Prvog svetskog rata, ono što su uradili sigurno je značajna podloga i temelj generacijama koje će nastaviti da izgrađuju ovaj grad.
Autor: M. Simić
Foto-izvor: Wikipedia; www.beograd.rs
