Poznato je da su mnogi rukopisi vladike i pesnika Petra II Petrovića Njegoša netragom nestali još za njegova života, a i za dela koja je pesnik stigao da odštampa, sačuvan je srazmerno mali deo rukopisa. Izvestan broj njih ipak je docnije pronađen, ali mnogi tek decenijama nakon vladičine smrti, i to uglavnom u tuđim arhivama i daleko od Njegoševog doma i prestola.
Tako je dokument poznat pod nazivom Njegoševa bilježnica postao dostupan javnosti tek sto pet godina nakon pesnikove smrti, a sa njim je prvi put obelodanjen i Njegošev rukopis pesme „Noć skuplja vijeka“, jedine vladičine ljubavne pesme za koju se zna. Ali, sasvim je sigurno, kako zaključuje književni istoričar Radovan Lalić (priređivač kritičkog izdanja Njegoševih pesama), da ima i onih pesama „koje su zauvek propale“, jer su „uništavane ponekad iz neznanja, a ponekad su to činili Njegoševi naslednici, možda iz političkih razloga, ili, ako su bile u pitanju ljubavne pesme, da se Njegoš kao vladika ne bi kompromitovao“.
Dešavalo se, međutim, da izvesne nedoumice, za koje se mislilo da potiču otuda što nije pronađen pesnikov lični rukopis, ne budu prevaziđene čak ni nakon što je autograf otkriven, za šta je najbolji primer upravo „Noć skuplja vijeka“, jer je u datom slučaju pesnikov rukopis (ali, ne pesnikovom krivicom) uneo novu, veoma krupnu zabunu, i to pored dveju zabuna koje su već decenijama opstajale i prouzrokovale netačne podatke. Naime, pogrešnom datiranju nastanka pesme i pogrešnom navođenju njenog prvog štampanja pridružio se na kraju i pogrešan naslov pesme, a da sva tri paradoksa budu još veća, tačni podaci bili su oduvek dostupni i vidljivi golim okom – ako ne javnosti, a ono bar naučnim istraživačima.
Postepeno ispravljanje triju grešaka umnogome je delovalo kao detektivska igra, a nedoumice je konačno razrešio filolog Radmilo Marojević 2001. godine u svojoj studiji Njegoševa „Noć skuplja vijeka“, gde je dao i kritičko izdanje pesme. Marojević se i docnije vraćao ovoj temi, neprestano ukazujući na ustaljene greške, ali i proširujući svoje radove novim istraživanjima. Stoga je ovom prilikom i konsultovan Marojevićev ogled Lingvistika i poetika Njegoševih naslova. Noć skuplja vijeka, odakle je preuzeto nekoliko citata za koje nije pronađen drugi izvor, a od pomoći je takođe bila i Marojevićeva studija Pavle Popović kao njegošolog.
I pre nego što je otkriven rukopis „Noći skuplje vijeka“, prijatelji pokojnog vladike pominjali su da je on napisao najmanje jednu ljubavnu pesmu, pa tako Vuk Vrčević (sakupljač narodnih umotvorina i saradnik Vuka Karadžića), u dubrovačkom listu Slovinac 1878, pišući o Njegoševim zagubljenim rukopisima, navodi da je vladičina „najljepša“ pesma nosila naslov „Jedna mjesečna noć“. Moguće da je Vrčević, sećajući se događaja koji su se desili tri decenije ranije, zaboravio u međuvremenu tačan naslov, pa je iskoristio dominantan motiv pesme kao njen alternativni naslov, ali nije isključeno da je to zaista bio prvobitni naslov „Noći skuplje vijeka“.
Vrčevićevo svedočenje ipak nije tako značajno kao svedočenje Njegoševog sekretara i ađutanta Milorada Medakovića, a ni sećanje književnika Matije Bana, objavljeno u beogradskom listu Preodnica 1884, nije od bilo kakve važnosti za utvrđivanje datuma i okolnosti nastanka same pesme, mada je Ban nešto precizniji od Vrčevića, jer navodi da je vladičina „ljubavna romanca“ bila napisana „u duhu francuskom“, te da mu je Njegoš i pročitao pesmu, ali da je sama pesma „već onda njim, kao vladikom, osuđena i po svoj prilici pred smrt uništena“.
U svojoj knjizi P. P. Njegoš, posljednji vladajući vladika crnogorski, objavljenoj u Novom Sadu 1882, Milorad Medaković detaljno i slikovito iznosi prilike koje su dovele do nastanka Njegoševe ljubavne pesme. Verovatno najznačajniji segment tog svedočenja, koji se u komentarima uz pesmu redovno citira, jeste tvrdnja da vladika „ne preziraše […] umiljate poglede“ jedne devojke u Perastu, te da „u takvijema prijatnijema časovima, đe priroda sve nadmašuje, đe se sva čuvstva pokreću, a poetična sila leti po visinama, napiše vladika, taj pjesnik, pjesmu ljubavi“. Ono što se često zanemaruje, a može biti važno, to je da okolnostima nastanka pesme prethodi anegdota o Njegoševom neuspešnom plivanju (kad se vladika zamalo nije udavio), na šta se nadovezuju stihovi koje je Njegoš nakon tog događaja posvetio svom ađutantu Medakoviću, a sve je započeto rečima: „1846. g. siđe vladika u Boku da se kupa i nastani se u Perastu“, pa „iz Kotora uzme jednog kadeta, da ga uči plivati“. Dakle, i za anegdotu sa plivanja, i za pesmu koju je Njegoš njemu posvetio, i za devojčine „umiljate poglede“, koji su bili inspiracija za nastanak vladičine ljubavne pesme, Medaković tvrdi da su se zbili u Perastu, tokom leta 1846. godine. Međutim, kada je reč o sudbini rukopisa pesme, Medaković ne zna pouzdano šta je vladika „š njome učinio, ali je sva prilika da je izgorio“, jer na Medakovićevu opasku da bi pesmu trebalo odštampati, Njegoš je rekao: „A kako bi to izgledalo: vladika da piše pjesmu o ljubavi? – ne dam!“.
Da originalni tekst vladičine ljubavne pesme, i to napisan rukom samog pesnika, nije bio uništen, videlo se tek sredinom dvadesetog stoleća, kada je autograf otkriven uz Njegoševu bilježnicu i sa njom publikovan. Ipak, sama je pesma postala poznata i dostupna javnosti skoro pola veka ranije, jer je književni istoričar Pavle Popović u Imperatorskoj javnoj biblioteci u Petrogradu, među rukopisima diplomate Jegora Petroviča Kovaljevskog, pronašao zapis Njegoševe pesme naslovljene kao „Noć skuplja vijeka“.
Ono što je važno, a što je još Popović utvrdio, jeste da pesma na tom dokumentu nije bila zapisana Njegoševom rukom, ali nije bila zapisana ni rukom Kovaljevskog, što Popović nije naglasio, pa su docnije pojedini književni istoričari automatski izjednačavali vlasništvo nad rukopisom sa autorstvom zapisa.
Nije na odmet spomenuti da se dugo provlačila i greška u imenu, tačnije u inicijalu imena vlasnika rukopisa, jer je i sâm Pavle Popović, u propratnoj belešci prilikom objavljivanja prvog diplomatičkog izdanja pesme (1913), spomenuo da je rukopis pronađen „među autografima zbirke E. P. Kovaljevskog“. Do greške u prvom inicijalu došlo je otuda što ime Jegor zaista počinje slovom E, ali kad je napisano na ruskom jeziku, dok u srpskoj transkripciji nesumnjivo stoji slovo J na datom mestu. Tako je i ova omaška, koliko god bila sitna, još jedan dokaz koliko se pesmi „Noć skuplja vijeka“ i podacima koji je prate prišlo površno već od samog početka i kako su se nedoslednosti pojavile čak i tamo gde ih niko ne bi očekivao.
Prema Marojevićevom zaključku, verziju pesme što je Pavle Popović pronašao u Petrogradu zapisao je Njegošev sestrić Stevan Perović Cuca (verovatno prepisavši tekst pesme sa originalnog pesnikovog rukopisa), a zapis je mogao biti ustupljen Kovaljevskom u proleće 1853, kada je ruski diplomata boravio treći put u Crnoj Gori.
Bitno je napomenuti da Pavle Popović nije poneo iz Petrograda zapis koji je pronašao, nego je pesmu prepisao i svoj je prepis pripremio za štampanje u sarajevskom časopisu Bosanska vila. Istovremeno, Srpska književna zadruga u Beogradu pripremala je izdanje Njegoševih sabranih pesama, a priređivanja se prihvatio, i to na Popovićev nagovor, filolog Milan Rešetar. Svakako je i Popovićeva želja bila da se „Noć skuplja vijeka“ nađe u zbirci, pa je ustupio Rešetaru svoj prepis, tako da je vladičina ljubavna pesma objavljena 1912, u knjizi pod nazivom Manje pjesme vladike crnogorskoga Petra IIoga Petrovića Njegoša – i to je prvo publikovanje „Noći skuplje vijeka“, s tim što je, poput svih ostalih pesama u zbirci, izvorni tekst prenesen na Vukov pravopis. Da je Popović imao bitnu ulogu u pripremanju ovog izdanja, svedoči i sâm Rešetar u uvodnoj reči, gde zahvaljuje „prijatelju prof. Pavlu Popoviću“ što ga je „natjerao na ovaj posao“ i što je pregledao korekturu većeg dela knjige; sem toga, uvodni deo zbirke se i završava Popovićevom napomenom.
Na početku naredne, 1913. godine, odštampan je u januarskom broju Bosanske vile tekst „Noći skuplje vijeka“ izvornim pravopisom, odnosno po uzoru na Popovićev prepis iz Petrograda, pa iako je ovo bilo prvo diplomatičko izdanje pesme, iako je kao prilog objavljen i Popovićev članak pod nazivom „Jedna nepoznata pesma Njegoševa“, to opet nije njeno prvo objavljivanje, što je važno napomenuti. Ne treba, međutim, zanemariti da je sâm urednik časopisa, u posebnoj napomeni, naglasio kako je Popovićev prepis pesme dobio „prije nego što je izašla u Srpskoj književnoj zadruzi“, ali da je „zbog tehničkih mogućnosti“ nije mogao „prije donijeti“, odnosno odštampati. Sa druge strane, i Rešetar je u zbirci, ispod teksta pesme, naveo da je „Noć skuplja vijeka“ štampana „po prijepisu g. Pavla Popovića“.
Dovoljno korektan da ne zaboravi Popovićevu presudnu ulogu u otkriću „Noći skuplje vijeka“, Milan Rešetar će, deceniju i po kasnije, u drugoj knjizi Njegoševih Celokupnih dela (objavljenoj u Beogradu 1927), navesti da je pesmu „izdao prof. Pavle Popović u Bosanskoj vili, god. XXVIII (Sarajevo, 1913), br. 1, str. 9–10, po prijepisu što je našao u petrogradskoj ’Javnoj biblioteci’ među hartijama E. P. Kovaljevskoga“. Naravno, Rešetar nigde nije spomenuo da je Popović prvi objavio tekst pesme, ali pošto nije precizirao da je to bilo prvo diplomatičko izdanje, kao što nije spomenuo ni svoju redakciju pesme Vukovim pravopisom, koja je prethodila štampanju pesme u Bosanskoj vili, Rešetar je sâm doprineo brisanju sopstvenog imena iz istorije publikovanja Njegoševe ljubavne pesme.
Da će Rešetar ovakvim postupkom izazvati krupnu grešku, i to na svoju štetu, videlo se još za njegova života, jer je filolog Danilo Vušović, priređivač Njegoševih Cjelokupnih djela u jednom tomu 1935, kao prvu publikaciju „Noći skuplje vijeka“ naveo januarski broj Bosanske vile iz 1913, i to očigledno preuzevši bibliografske podatke iz navedenog Rešetarevog komentara. Međutim, u drugom Vušovićevom izdanju Njegoševih dela, svega godinu dana kasnije (1936), stoji da je pesma prvi put štampana u Manjim pjesmama 1912, dok se u posebnom spisku Njegoševih dela navodi da je najpre objavljena u zbirci 1912, i to na osnovu Popovićevog prepisa, a da je naredne godine „preštampana“ u Bosanskoj vili. Upadljivo je, međutim, da Vušović uopšte ne pominje Rešetara kao priređivača Manjih pjesama čak ni kad navodi ostale bibliografske podatke, a pored još nekih omaški (takođe je i inicijal ličnog imena Kovaljevskog pogrešno naveden, svakako pod uticajem Rešetara, koji je tu grešku preuzeo od Popovića), najveći nedostatak jeste to što se uopšte ne pravi razlika između prvog (gde je pesma prenesena na Vukov pravopis) i drugog objavljivanja (gde je pesma donesena kao diplomatičko izdanje).
Slučajno ili ne, desilo se da tačan podatak o prvom objavljivanju pesme prođe nezapaženo, pa se u docnijem periodu nastavilo sa praksom da tekst pesme u Bosanskoj vili iz 1913. bude smatran prvim objavljivanjem „Noći skuplje vijeka“, kao što je bilo navedeno u Vušovićevom prvom izdanju Njegoševih dela.
Tačan podatak promakao je čak i književnici Isidori Sekulić, koja u svojoj znamenitoj knjizi Njegošu, knjiga duboke odanosti (1951) navodi da je pesma „Noć skuplja vijeka“ pronađena i publikovana „šezdeset dve godine posle Vladičine smrti, u Bosanskoj vili, 1913-te“. Da paradoks bude veći, isti izdavač (Srpska književna zadruga) koji objavljuje knjigu Isidore Sekulić povodom stogodišnjice vladičine smrti, objavio je, skoro četiri decenije ranije, uoči stogodišnjice vladičina rođenja, i zbirku u kojoj je „Noć skuplja vijeka“ prvi put predočena javnosti.
Verovatno je za konačno ustaljivanje pogrešnog podatka o prvom štampanju „Noći skuplje vijeka“ najzaslužniji Radovan Lalić, priređivač Njegoševih pesama (1953) za Cjelokupna djela u devet knjiga (1951–1955), kao i za više puta preštampavana (od 1967) Celokupna dela Njegoševa u sedam knjiga. Tako Lalić navodi da je vladičinu ljubavnu pesmu „prvi“ objavio „Pavle Popović u Bosanskoj vili 1913. godine“, i to na osnovu prepisa pronađenog među „rukopisima“, odnosno „hartijama J. P. Kovaljevskog“, u „Javnoj“, odnosno „Publičnoj“ biblioteci (prvo je prevod, a drugo je transkripcija izvornog naziva institucije) u Petrogradu. Razume se da je Lalić znao za zbirku koju je Rešetar priredio 1912, jer je i ističe kao „prvo kritičko izdanje Njegoševih pesama“, ali mu je promaklo da je u njoj prvi put objavljena i „Noć skuplja vijeka“. Ako ništa drugo, Lalić je barem raskrstio sa pogrešnim inicijalom ličnog imena Kovaljevskog, te se otada ne ponavlja omaška iz Popovićevih, Rešetarevih i Vušovićevih komentara.
Uz pogrešan podatak o prvom štampanju pesme, izvesno vreme nametao se i pogrešan podatak o godini nastanka pesme, pa koliko god da je ova nedoumica efikasnije razrešena, opet je bilo lutanja i pogrešnih zaključaka, od kojih su neki zadržani i dalje, čak i kao suvišan dodatak tačno utvrđenim podacima.
I pre nego što je Popović pronašao i objavio Njegoševu ljubavnu pesmu, datiranje njenog nastanka nametalo se samo od sebe, a za prvorazredni izvor uzimano je Medakovićevo svedočenje o događaju iz Perasta kao neposrednoj pesnikovoj inspiraciji. Stoga je i Rešetar, u uvodnom delu Manjih pjesama, citirao Medakovićeve reči, uz opasku da je izvesna [Pjesma ljubavi], kako je priređivač naziva (uglaste zagrade koristi za pesme čije postojanje u trenutku štampanja zbirke nije utvrđeno), napisana pošto se vladika zagledao „1846. u Perastu u jednu djevojku“. Neobično je što Rešetar i dalje smatra pesmu iz Medakovićevog svedočenja izgubljenom i što ne primećuje da je to pesma iz Popovićevog prepisa, čiji tekst sâm Rešetar priređuje za zbirku. Ipak, Rešetar povezuje pesmu „Noć skuplja vijeka“, uz izvesnu ogradu, sa naslovom „Jedna mjesečna noć“ iz Vrčevićevih sećanja, ali pošto je i taj pogrešni naziv dat kao posebna odrednica, jasno je da „Noć skuplja vijeka“ na Rešetarevom spisku Njegoševih dela zauzima čak tri bibliografske jedinice.
Ubrzo je, naravno, postalo jasno da „Noć skuplja vijeka“ jeste pesma o čijem je nastanku pisao Milorad Medaković, kao i pesma koju su spomenuli Vuk Vrčević i Matija Ban, a kao mesto njenog nastanka utvrđen je, na osnovu Medakovićevih reči, Perast u Boki Kotorskoj.
Sporna je, međutim, bila godina koju je Medaković naveo, na šta je ukazao književni istoričar Vido Latković u svojoj monografiji Petar Petrović Njegoš (Beograd 1949), ali ne da bi utvrdio kad je napisana „Noć skuplja vijeka“ (ova se pesma u monografiji uopšte ne pominje), nego da bi dokazao kako Njegošev znameniti spev Gorski vijenac nije pisan tokom leta 1846. u Perastu, nego na Cetinju. Latković je tačno zaključio da Njegoš nije boravio u Perastu 1846, pa je kao prvorazredni izvor naveo odlomak iz pisma što je pop Vuk Popović (rodom iz Risna, inače pašenog Vuka Vrčevića) uputio iz Kotora Vuku Karadžiću „21. avgusta 1846“ (datum je verovatno po starom kalendaru), jer u datom pismu jasno stoji da vladika tog leta nije „silazio u Primorje da se kuplje u more, a namjeravao je“. Međutim, pre nego što će definitivno zaključiti da je godina iz Medakovićevog svedočenja pogrešna, Latković je tačan podatak pokušao da rekonstruiše pomoću jednog ranijeg pisma popa Vuka Popovića, takođe upućenog Vuku Karadžiću, a koje je napisano 1 / 13. septembra 1844. i gde se napominje kako je Njegoš bio „ovi dana ovđe učiti se po moru plivati, i učeći od jednog kadeta naučio je za 15 dana da sad može i preko svoji rijeka plutati“. Treba zapaziti da pop Vuk Popović nigde nije naveo tačno mesto Njegoševog letovanja 1844, ali Latković ipak zaključuje da je u pitanju letovanje u Perastu, dakle ono o kome je Medaković pisao.
U izmenjenom i proširenom izdanju svoje monografije o Njegošu (1963), Latković se osvrće i na pesmu „Noć skuplja vijeka“, napomenuvši da je ona „iz 1844. godine“, pošto je pesnik „krajem leta te godine“ boravio „nekoliko dana u Perastu, u Boki Kotorskoj“. Jasno je da Latković i za utvrđivanje godine nastanka Njegoševe ljubavne pesme koristi pismo popa Vuka Popovića iz septembra 1844, ali se za okolnosti u kojima je pesma nastala oslanja na Medakovićevo svedočenje o devojci čije poglede vladika „ne preziraše“.
Priređujući svoje prvo izdanje Njegoševih pesama (1953), Radovan Lalić prihvata Latkovićev zaključak o godini nastanka vladičine ljubavne pesme, samo što podatak navodi u pomalo opreznom maniru: „Po svemu sudeći, pjesma je nastala 1844. godine, u ljeto. Te godine Njegoš je sišao u Perast da se kupa.“ Zanimljivo je da u svojoj napomeni, premda se oslanja na Latkovićeva istraživanja, Lalić ne ponavlja niti parafrazira vremensku odrednicu „krajem leta“, nego spominje samo „ljeto“ 1844. godine. Paradoksalno, Lalić će dotičnu odrednicu iskoristiti tek kad ona više ne bude imala smisla u kontekstu nastanka Njegoševe ljubavne pesme.
Za izdanje pesama koje priređuje u okviru Njegoševih Celokupnih dela (1967), Lalić je imao prilike da konsultuje istraživanja književnog istoričara Jevta Milovića, koji je u međuvremenu (1963) pobio Latkovićevu tvrdnju da je „Noć skuplja vijeka“ napisana 1844. i dokazao (na osnovu pisama kojima su Njegošev prijatelj Gabrijel Ivačić i kotorski komesar Stjepan Dojmi izvestili Gubernijum u Zadru kada će Njegoš doći u Boku, kao i na osnovu vladičinih pisama Ivačiću i baronu Ferdinandu Šaleru) da je Njegoš boravio u Perastu „od 23. jula do 2. avgusta 1845“. Stoga Lalić prihvata Milovićev zaključak za novo izdanje Njegoševih pesama, ali opet uz dozu opreznosti: „Ova pesma je, po svemu sudeći, nastala 1845. godine“. Međutim, Lalić se tada vraća jednom podatku iz Latkovićevog zaključka, pa dodaje, prilično neoprezno: „Te godine Njegoš je, pred kraj leta, sišao u Perast da se kupa“. Jeste Latković mislio da je „Noć skuplja vijeka“ nastala krajem leta 1844. u Perastu, ali se iz izvora koje Milović navodi jasno vidi da je Njegoš u Perastu boravio 1845, i to krajem jula i početkom avgusta, što se ne može poistovetiti sa „krajem leta“. Spojivši Milovićev zaključak, koji je tačan, sa Latkovićevim podatkom, koji je u novim okolnostima nepotreban, Lalić je, pored već ustaljenog netačnog podatka o prvom štampanju Njegoševe ljubavne pesme, uneo još jednu grešku, premda je godina nastanka pesme, konačno, bila razjašnjena.
Ali, kako Radmilo Marojević primećuje, ima jedan kuriozitet i u zaključku Jevta Milovića.
Jasno je da Latkovićev izvor, nakon Milovićevog otkrića, postaje suvišan – ali, on time ne prestaje da bude tačan, jer je u pitanju dokument koji je precizno datiran u trenutku kad je napisan (za razliku od Medakovićevih sećanja, koja su napisana tri i po decenije nakon opisanih događaja). Netačno je, u Latkovićevoj interpretaciji, vezivanje vladičinog boravka u Boki krajem leta 1844. za Perast, pa otuda i pogrešan zaključak o godini nastanka Njegoševe ljubavne pesme. Ali, Njegoš jeste boravio u Boki i leta 1844, o čemu nesumnjivo svedoči pismo popa Vuka Popovića napisano septembra iste godine. Milović kao da je prevideo ovu činjenicu, pa je otišao još jedan, nepotreban, korak dalje: pošto je, sasvim ispravno, zaključio da je „Noć skuplja vijeka“ nastala 1845, jer je te godine Njegoš letovao u Perastu, Milović neoprezno dodaje da i pop Vuk Popović „zna isto za Njegošev boravak u Perastu, samo što on pogrešno tvrdi da je Njegoš bio u Perastu 1844“, nakon čega se citira odlomak iz pisma napisanog „1 / 13. septembra 1844“. Na prvi pogled, može izgledati da je Milović došao na krajnje apsurdnu ideju kako je pop Vuk Popović, u pismu koje piše 1844, trebalo da spomene ono što će se desiti tek godinu dana kasnije. Ipak, nije isključeno da je Milović pomislio kako je pismo zapravo napisano 1845, a da je u datumu omaškom navedena prethodna godina.
Rešenje ove nedoumice, kao što je već nagovešteno, krije se u tome što pop Vuk Popović nigde nije ni pomenuo Perast kao mesto Njegoševog boravka, mada je vladika i tokom leta 1844. boravio u Boki, ali ne u Perastu, nego u Prčanju. Zanimljivo je, najzad, da Milović ceo jedan ogled posvećuje Njegoševom letovanju u Prčanju od 28. avgusta do 7. septembra 1844, dokazujući da je vladika tada i napisao pesmu „Ljetnje kupanje na Prčanju“, ali ne uviđa da se i pismo popa Vuka Popovića odnosi upravo na taj Njegošev boravak u Boki (mada je u pismu pogrešno navedeno kako je vladika letovao petnaest dana, a zapravo se nakon deset dana vratio na Cetinje).
Na osnovu dostupnih podataka, Radmilo Marojević zaključuje da je Milorad Medaković, „pod pogrešnom godinom (1846), opisao – kao jedan boravak – oba Njegoševa ljetovanja, i ono krajem avgusta i početkom septembra 1844. u Prčanju (kad je vladika učio i naučio da pliva i kad je nastala njegova pjesma Ljetnje kupanje na Prčanju), i ono krajem jula i početkom avgusta 1845“ u Perastu, kad je „skoro sigurno“ vladika napisao svoju ljubavnu pesmu „i kad se sigurno desio susret koji je poslužio kao njena inspiracija“.
Pošto bi se takođe moglo pretpostaviti da je Medaković – ako je već dva letovanja spojio u jedno i prebacio ga za dve, odnosno za jednu godinu unapred – lako mogao pomešati događaje iz Prčanja i Perasta, te da je Njegoš mogao svoju ljubavnu pesmu napisati i u Prčanju 1844, Marojević je svoju tvrdnju potkrepio astronomskim podacima, i to na osnovu zapisa mesečevih mena za 1846. godinu, što stoji na samom početku Njegoševe bilježnice. „Idući unazad“, napominje Marojević, „do pjesnikovog boravka u Perastu“ (leta 1845), „može se zaključiti da je prve večeri po dolasku Luna bila dva-tri dana nakon uštapa, a posljednje večeri uoči povratka – tri-četiri dana prije naredne mijene. Posljednjih večeri pjesnikovog boravka u Perastu, dakle, plava (= plavokosa) Luna u posljednjoj svojoj četvrti zaista je ličila na plavu kosu, spletenu u vijenac, i gledala ga je iskosa, iznad Lovćena, dok su njeni odbljesci, kao mušice ognjevite, ljeskali od Stoliva prema Perastu…“
Bez obzira na malu omašku koja mu je promakla, ipak je Jevto Milović nepobitno utvrdio da je Njegoš u Perastu boravio 1845. i da je jedino tada (ili neposredno nakon toga) mogla nastati pesma „Noć skuplja vijeka“. Zapaža se, međutim, da naziv Milovićevog ogleda glasi „Kad je nastala Njegoševa pjesma Paris i Helena ili Noć skuplja vijeka“, pa se pesma i u samom ogledu pominje pod navedenim naslovom. Ova promena u naslovu ne treba mnogo da čudi, jer Milović svoja istraživanja objavljuje u periodu kad se jedino za takav naziv Njegoševe ljubavne pesme mislilo da je autentičan.
Desilo se da „Noć skuplja vijeka“ dobije promenjen, a zapravo netačan naslov zahvaljujući tome što je otkriven – pesnikov autograf, i to unutar Njegoševe bilježnice, koju je Istorijskom institutu na Cetinju poklonila 1955. godine Ksenija Petrović Njegoš, ćerka kralja Nikole. List na kome je tekst pesme, pisan Njegoševom rukom, nije bio sastavni deo Bilježnice, nego je u nju naknadno ubačen, ali je štampan kao sastavni deo transkribovanog izdanja, koje je, uključujući i faksimil originalnog dokumenta, objavljeno na Cetinju 1956. godine. Svakako su otkrićem autorske verzije „Noći skuplje vijeka“ konačno rešene i nedoumice iz petrogradskog rukopisa, odnosno iz prepisa Pavla Popovića, ali mnogo je važnije što su priređivači Njegoševe bilježnice odmah uočili da je prvobitni Njegošev zapis naknadno korigovan tuđom rukom, a naročito je bilo upadljivo ispravljanje prvog lica jednine u treće, čime je neko hteo, „po svoj prilici“, kako zapaža Radovan Lalić, „da ogradi Njegoša od realnog doživljaja opisanog u pesmi“. Gotovo sve korekcije, koje su inače vidljive golim okom, anulirane su za štampano izdanje Bilježnice i pesnikov je rukopis dobrim delom vraćen izvornoj verziji, dok je na tuđe ispravke ukazano u fusnotama.
Izmene u pesmi, kako smatra Jevto Milović (koji je, inače, bio jedan od priređivača štampanog izdanja Njegoševe bilježnice), sigurno je izvršio književnik Ljubomir P. Nenadović, noseći se „mišlju da tu pjesmu objavi“. Nenadović je zaista neko vreme posedovao Bilježnicu, čemu je i sâm posvedočio, dopisavši između Njegoševih zapisa sopstveni komentar:
„NB. Ova je knjižica vladike crnogor[skog] Petra Njegoša. Poslao mi je po smrti njegovoj Stevan Perović Cuca, njegov sestrić. Lj. P. Nenad[ović]“.
Verovatno je Njegošev sestrić Stevan Perović Cuca najpre prepisao pesmu sa pesnikovog rukopisa, na kome još uvek nisu bile vršene ispravke, a zatim je Nenadoviću poslao i Bilježnicu i Njegošev autograf „Noći skuplje vijeka“, pa je Nenadović korigovao mesta koja je smatrao kompromitujućim za samog pesnika (u međuvremenu, Perović je svoj zapis ustupio Kovaljevskom, a Nenadović je docnije, očigledno, vratio porodici Petrović Njegoš i Bilježnicu i korigovan rukopis vladičine ljubavne pesme).
Veliki je, međutim, paradoks što priređivači Njegoševe bilježnice, koji su odmah uočili da precrtavanja u tekstu pesme nisu Njegoševa, ipak nisu uočili najvažniju tuđu korekciju na autografu, a to su reči „Paris i Helena ili“, koje stoje iznad originalnog naslova pesme. Iako je bilo lako utvrditi da dotične reči nisu napisane Njegoševom rukom (niti je vladičin rukopis, niti je vladičin pravopis), pesma je u transkribovanom izdanju Bilježnice objavljena kao „Paris i Helena ili Noć skuplja vijeka“, pa je pod takvim naslovom ušla i u Celokupna dela 1967, odnosno u drugo Lalićevo izdanje Njegoševih pesama.
Vraćanje tačnom naslovu išlo je sporo, kao i ispravljanje svih ostalih propusta koje prate pesmu. Prvi je u ispravnost proširenog naslova iz Njegoševe bilježnice posumnjao književni kritičar Branko Popović (1975), sa njim se saglasio Jevto Milović (1979), pretpostavivši da je i korigovanje naslova načinjeno Nenadovićevom rukom, a Radmilo Marojević nepobitno je utvrdio da je „Noć skuplja vijeka“ jedini tačan naslov Njegoševe ljubavne pesme (2001).
Da se stanje, međutim, nije mnogo promenilo (a da se u nekim slučajevima čak pogoršalo) i pored toga što je na sve tri greške blagovremeno ukazano, vidi se iz nekoliko karakterističnih primera.
U propratnim tekstovima posebnog izdanja „Noći skuplje vijeka“ na srpskom i sedam stranih jezika, koje je pod uredništvom Vasilija Kalezića i Žarka Đurovića objavljeno u Beogradu 1997, navedeno je kako se zahvaljujući Miloradu Medakoviću zna „da je pjesma nastala 1844. godine“ (u stvari, Medaković je pogrešno naveo 1846. godinu, a Latković je mislio da treba 1844, ali je i on pogrešio), zatim da je prvi put objavljena u Bosanskoj vili 1913. pod naslovom „Jedna nepoznata pesma Njegoševa“ (a to je, zapravo, naziv Popovićevog članka uz pesmu, koja je pritom već bila objavljena, godinu dana ranije, u Manjim pjesmama Njegoševim), dok je sâm naslov na koricama i naslovnoj strani tačan, ali ne i u osnovnom tekstu, gde stoji: „Paris i Helena ili Noć skuplja vijeka“.
Netačan podatak o prvoj publikaciji „Noći skuplje vijeka“ navodi i književni istoričar Goran Maksimović u svom ogledu o susretima Matije Bana sa Njegošem. Banovu pretpostavku da je vladičina ljubavna pesma verovatno uništena, Maksimović demantuje rečima da je pesmu „najprije objavio Pavle Popović 1913. godine na osnovu prepisa pronađenog u Publičnoj biblioteci u Petrogradu među hartijama J. P. Kovaljevskog, a zatim je 1955. godine pronađen i originalni rukopis pjesme koji je sačuvan na posebnom listu u Njegoševoj Bilježnici, te objavljen u knjizi pod istim naslovom na Cetinju, 1956. godine“. Ipak, Maksimović navodi tačan naslov pesme, jer očigledno zna da dodatak naslovu u Bilježnici nije napisan Njegoševom rukom.
U zborniku Njegoš, riječ skuplja dva vijeka (Kragujevac 2013), objavljenom povodom dvesta godina od Njegoševa rođenja, svi autori koji pišu o Njegoševoj ljubavnoj pesmi navode njen tačan naslov, ali zato književni istoričar Stojan Đorđić pokazuje kolebanje oko godine nastanka „Noći skuplje vijeka“, pa iz svojevrsne opreznosti citira i tvrdnju da je pesma napisana 1844, i tvrdnju da je napisana 1845, mada bez ikakve ograde navodi da je prvi put objavljena 1913. godine.
Treba napomenuti da i većina sajtova na internetu još uvek zadržava podatak da je „Noć skuplja vijeka“ prvi put objavljena 1913, mada su naslov pesme i godina njenog nastanka uglavnom tačni.
Jasno je da se Popovićevo otkriće zapisa pesme mahinalno pretvorilo u navodno Popovićevo prvenstvo publikovanja pesme, pa je tako naveo i pisac Miro Vuksanović u komentaru za ediciju Matice srpske Deset vekova srpske književnosti (Petar II Petrović Njegoš, Novi Sad 2010), opredelivši se pritom za naslov „Noć skuplja vijeka“ samo zato što je „tačniji i lepši“ od naslova iz Bilježnice, a ne zato što je – jedini tačan. Očigledno su estetski motivi vodili i pesnika Matiju Bećkovića (kao priređivača antologije Njegoševih stihova Pustinjak cetinjski, 1979. i 1992) da odabere naslov iz Popovićevog prepisa, što znači da i današnjem pesničkom uhu mnogo prikladnije zvuči izvorni naslov, čak i kad se ne zna da drugi naslov uopšte nije pesnikov. Možda je upravo to najveća potvrda Njegoševom talentu i umetničkoj snazi, koja sama prevazilazi bilo kakvu tuđu korekciju i pokušaje da se izvorna misao promeni, pa i cenzuriše.
Kao što se vidi, najduže opstaje pogrešan datum prvog štampanja pesme, nešto kraće je figurirao pogrešan naslov pesme, a iako je tačna godina nastanka pesme najbrže utvrđena, i to je prvobitno bilo rešeno uz delimične omaške, zbog čega se ponegde još uvek mešaju tačni i netačni podaci.
Njegoševa pesma „Noć skuplja vijeka“ napisana je, najverovatnije (neka bude ponovljena Lalićeva opreznost), tokom leta 1845, a sigurno je inspirisana događajem koji se, krajem jula ili početkom avgusta te godine, zbio u Perastu.
Pesmu zapisanu rukom Njegoševog sestrića Stevana Perovića Cuce pronašao je i prepisao Pavle Popović u Imperatorskoj javnoj biblioteci u Petrogradu, među rukopisima Jegora Petroviča Kovaljevskog, pa je najpre Milan Rešetar, i to na Popovićevu sugestiju, priredio tekst Vukovim pravopisom u zbirci Njegoševih pesama 1912, a naredne godine, u časopisu Bosanska vila, objavljeno je diplomatičko izdanje Popovićevog prepisa, uz Popovićev članak o otkrivenoj pesmi.
Tačan naziv pesme jeste „Noć skuplja vijeka“ i taj se podatak nije dovodio u pitanje dok je javnosti bio dostupan samo zapis Njegoševog sestrića, odnosno Popovićev prepis tog rukopisa, ali kad je pronađen Njegošev autograf, tamo je u naslovu pisalo: „Paris i Helena ili Noć skuplja vijeka“. Dokazano je, međutim, da dodatak prvobitnom naslovu nije napisan Njegoševom rukom, što znači da autentičan, a samim tim i jedini ispravan, jeste onaj naslov koji se jedini i podrazumevao pre štampanja Njegoševe bilježnice.
Autor: Dušan Milijić
