Svijest, razum i identitet koji čovjeka razdvajaju od ostatka živog svijeta univerzalna su tema u pisanim djelima od samih začetaka književnosti. Proces sazrijevanja i formiranja ličnosti bilo koje ljudske jedinke nužno uključuje neprestana preispitivanja o svrsi postojanja, mjestu pod suncem, kao i krize identiteta i shvatanja samog sebe. Mnogo je onih koji iz ličnih, unutrašnjih borbi ne izađu kao pobjednici. Silvija Plat, poznata američka pjesnikinja prošlog vijeka, ostaće upamćena na književnoj sceni kao simbol svih onih koji su poklekli pred težinom života i društva.
„Stakleno zvono“ je jedini roman ove autorke, prvi put objavljen u Britaniji 1963.godine pod pseudonimom Viktorija Lukas, a predstavlja njen autobiografski, životni narativ, jer ga je nemoguće odvojiti od stvarnosti. Okarakterisan kao roman s ključem, književno djelo koje prikazuje stvarne ličnosti i događaje pod izmijenjenim imenima i detaljima, „Stakleno zvono“ u velikoj mjeri govori o ličnim iskustvima i potisnutim traumama koje određuju tok života jedne žene u sputavajućem društvu i okruženju. Roman je smješten u drugu polovinu 20.vijeka, godina 1953, period nakon iscrpne Velike Depresije i razarajućeg Drugog svjetskog rata. Po povratku muškog dijela populacije sa ratišta i brojnih ljudskih žrtava, žene koje su prethodnih godina zamjenjivale muškarce u proizvodnim djelatnostima vraćaju se ulogama majki i supruga, te im se dodjeljuje zadatak obnove i preporoda nacije. Granica stupanja u brak se spušta na rane dvadesete, a religijski diskusrs ponovo stavlja fokus na važnost ženske čistote i nevinosti.
Radnja prikazuje šest mjeseci života 19-ogodišnje glavne junakinje, Ester Grinvud, koja provodi ljeto u Nju Jorku kao stipendista prestižnog modnog časopisa. Već na početku priče provlači se motiv smrti, oduzimanja života i straha, kroz slučaj Rozenbergovih, pogubljenih zbog optužnice za špijunažu i odavanje državnih tajni Rusima. Naracija teče u prvom licu, većim dijelom linearno, sa povremenim sjećanjima na dešavanja iz prošlosti koji služe kao obrazloženje za nestabilno psihičko stanje glavne junakinje. Blještavilo Nju Jorka, izvještačeni ideali ljepote, dupli standardi o seksualnosti između žena i muškaraca, nezdrav odnos sa majkom i odsustvo oca, manjak samopouzdanja i teško podnošenje poraza Ester odvode u ambis depresije i duševnog sloma.
Odmah po svom izdavanju roman je naišao na podijeljena mišljenja između onih koji su smatrali da se svodi na suviše mlaku, žensku tematiku i onih koji ga svrstavaju u remek djela američke književnosti prošlog vijeka donoseći na scenu prvi potpuno razrađen ženski lik koji dolazi od same žene. Iako bi se dalo diskutovati o prednostima i nedostacima romana sa tačke gledišta književne kritike, ovo jeste roman koji treba da se nađe na spiskovima obavezne literature, ako ni zbog čega drugog onda zbog svoje univerzalnosti i primjenjivosti na savremeno društvo i pojedinca. Kako reče neko od ljekara, „nema zdravih, samo nepregledanih“. Ono što pojačava emotivni intenzitet romana je neposrednost iskustva. Zbog svog autobiografskog momenta, opisana stanja i razmišljanja a mentalno oboljelog junaka su realistična i uznemirujuća. Njihov užas leži upravo u mogućnosti da se dese bilo kom ljudskom biću.
„Stakleno zvono“ nije samo roman o mentalnom poremećaju, depresiji i pokušajima samoubistva. Ovo je roman o svakodnevnim borama za preuzimanje kontrole nad vlastitim životom, o borbama između prirodnih ambicija i želja s jedne strane i nametnutih društvenih uloga s druge, o potpisnutoj seksualnosti pod teretom patrijarhata, o društvenim idealima kao staklenom zvonu pod kojim se mnogi bore za vazduh, o jednom vremenu prosperiteta nacije, ali potpune esencijalizacije žene isključivo kao supruge i majke. Stakleno zvono je univerzalan motiv koji kada se jednom spusti na ljudski um, prati ga gdje god da se uputi. Ester u jednom momentu kaže „…jer gdje god da sjedim, na brodskoj palubi ili u otvorenom kafeu u Parizu ili Bankoku- sjediću pod istim staklenim zvonom, kuvajući se u vlastitom ukiseljenom vazduhu“. Iako čitalac ne saznaje konačan ishod liječenja glavne junakinje i detalje o nastavku njenog života, kraj romana ipak nosi pozitivne naznake. Iskorak pred doktorsku komisiju na kojoj je da donese odluku o otpuštanju iz mentalne ustanove je ujedno i posljednji pokušaj autorke da pronađe sebe pod ovim nebom, izvuče se ispod staklenog zvona na čistinu i pročisti pluća od ustajalog vazduha sopstvenih strahova i tuđih očekivanja.
Sa druge strane, stvarnost je bila mračna i beznadežna. Samo mjesec dana nakon objave knjige, Silvija Plat je oduzela sebi živog.
Autorka: Željka Vračević
Foto: Pinterest
