Nije više nikakvo čudo kad se o Gorskom vijencu vladike Petra II Petrovića Njegoša progovori kao o „genocidnom“ spevu i tvorevini koja je inspirisala čak i najnovije balkanske sukobe, one „pri svršetku“ XX veka. U poslednje vreme je na račun Gorskog vijenca izneseno toliko negativnih ocena da je mnogo čudnije ako se o Njegošu i njegovom najglasovitijem pesničkom delu čuje nešto pohvalno.
Takve negativne ocene, međutim, najčešće nisu plod književnih, nego prevashodno političkih i nacionalističkih stavova, mada istini za volju, neretko se i pozitivne ocene Njegoševog rada najpre daju iz nacionalnog, pa tek onda iz literarnog ugla.
Gotovo da i nema ničega novog u članku pod nazivom Sjaj i tama „Gorskog vijenca“ (http://www.bosnjaci.net/prilog.php?pid=61009) autora Šemsa Agovića, jer i ovaj je tekst pisan u ključu prema kojem se čuveni spev crnogorskog vladike posmatra kao nadahnuće bratoubilačkih sukoba i genocida jedne nacije nad drugom.
Ono što ovaj tekst, ipak, izdvaja od gomile sličnih i čini ga još frapantnijim jeste krajnje pogrešno tumačenje dvaju Njegoševih stihova, a da greška bude kobnija, autor teksta je upravo na takvom (pogrešnom) čitanju zasnovao sve ostale svoje stavove. Logično, jedno pogrešno tumačenje dovelo je do novih zaključaka koji ne samo da su pogrešni, nego su i zabrinjavajući, a opet dovoljno šokantni i intrigirajući da privuku pažnju javnosti, bezmalo kao da su istiniti.
Označivši, dakle, Gorski vijenac kao spev koji poziva na egzekuciju, te da je Njegoš, „iako episkop pravoslavne crkve“, prekršio Božji zakon „ne ubij“, Šemso Agović pokušava da to argumentuje pomoću sledeća dva stiha:
Pij šerbeta iz čaše Svečeve,
al’ sjekiru čekaj među uši.
Ne samo što Agović dotične stihove označava kao „pojam nečojstva“ i dokaz da vladika Danilo, u početku „sirak tužni bez nigđe nikoga“, evoluira „u strašnog tiranina, koji zvjerski masakrira nedužni narod“ – ne samo što autor izvlači takve brzoplete zaključke, nego prilaže i jednu krajnje neprikladnu ilustraciju sastavljenu iz tri originalne slike: Njegošev portret s desne strane, u pozadini Njegošev autograf, a sa leve strane fotografija na kojoj grupa ljudi (pripadnici vojne ili paravojne formacije) muči razgolićenog zarobljenika i sprema se da ga ubije (ili ga osakati) sekirom!
Očigledno je Agović pročitao stihove na ovaj način: budi musliman, ali znaj da ćemo te mi, hrišćani, mučki ubiti.
Ovo je zaista odličan primer do čega sve može dovesti nerazumevanje izvornog značenja Njegoševih reči.
Agović, najpre, nije naveo ono što prethodi citiranim stihovima, a to je čuvena izreka: „Slatka mama, no bi na udicu“; sem toga, Agović ničim nije označio da su dva kontroverzna stiha i u originalnom Njegoševom tekstu stavljena pod navodnike iz jednog bitnog razloga: jeste da njih izgovara vladika Danilo, ali on govori o osmanlijskoj politici, a ne o svojoj; dakle, vladika u sažetom obliku citira tuđe stavove, tuđu ideologiju, pa je zato cela misao pod navodnicima.
Najzad, a možda je to i najbitnije, veznik „al’“ uopšte ne znači „ali“ (suprotni), nego „ili“ (rastavni veznik), pa se dva stiha ovako tumače: ili prihvati islam kao svoju veru, ili očekuj da budeš ubijen – tako su turski osvajači primamili i naterali jedan deo naroda na islamizaciju.
Može se dalje raspravljati da li je osmanlijska politika bila zaista takva, može se dovesti u pitanje zaključak vladike Danila o islamizaciji, mogu se isticati i slučajevi dobrovoljnog prihvatanja muslimanske veroispovesti – ali se navedeni Njegoševi stihovi nikako ne mogu tumačiti kao pretnja pravoslavnog stanovništva muslimanskim susedima.
Da vladika Danilo kroz dva karakteristična stiha slikovito govori o turskoj politici islamizacije, odavno su pokazali i dokazali najeminentniji stručnjaci i proučavaoci Njegoševog dela.
Za izdanje Gorskog vijenca u okviru Celokupnih dela Njegoševih, Vido Latković navodi narodnu pesmu „Sinovi Ivanbegovi“, u kojoj sin Ivana Crnojevića Staniša i njegovi saborci prelaze na islam „pod pretnjom da će biti smaknuti ako to ne učine“ (Gorski vijenac – Luča mikrokozma, Beograd 1979).
Aleksandar Mladenović naglašava da se crnogorski muhamedanci iz vremena vladike Danila zapravo i smatraju potomcima Staniše, odnosno Skender-bega Crnojevića i njegovih drugova koji su „primili islam u Carigradu, a kojima je, posle bitke na Lješkopolju, kao zarobljenicima bilo dozvoljeno da se nasele u Crnoj Gori“ (Gorski vijenac, Cetinje 1996).
Slobodan Tomović dao je verovatno najslikovitije tumačenje: „pripadaj Muhamedovoj vjeri, ili ćeš proći kao svinja koju domaćin u Crnoj Gori ubija snažnim zamahom sjekire (ušicama), upravo između ušiju“ (S. Tomović, Komentar „Gorskog vijenca“, Nikšić 1986).
A već iz samih stihova narodne pesme vidimo da se oblik „ali“ koristio u značenju „ili“: „Čuj me dobro, Crnojević Stanko, al’ ćeš tvojom vjerom prevrnuti, ali nećeš glave iznijeti…“.
Međutim, kao što je već naglašeno, jedno pogrešno tumačenje bilo je dovoljno da Agović izvuče zaključke kako Gorski vijenac „apologetizira zločin kao takav“, da je ovo delo „puka megalomanska pohvala zločinu protiv čovječnosti“, i to „suprotno ljudskim i Božjim pravilima“, jer spev ide od „uništenja jedne cijele ljudske zajednice“, preko „ubijanja mladih nevinih zaljubljenika“ do „prebijanja psihički oboljele ženske“, dok je „ponižavanje i ruganje protivniku“ navodno „osnovno sredstvo borbe u spjevu, kako pak priliči klasičnom pamfletu“, pri čemu je glavni motiv „u etnički čistoj sredini učvrstiti svoju vlast“.
Agović je na svoj način analizirao i specifičan položaj vladike Danila: „ako ne može kao sultan poput tiranina vladati velikanskim carstvom, može svojom podlovćenskom Crnom Gorom“, ali – nastavlja Agović – vladika „kani vladati monolitnom zajednicom, zato prethodno mora u njoj uništiti muslimane, svoju ’braću’ i sugrađane, koji tu kao manjina nekoliko vjekova žive u svojoj vjeri, gradeći svoju kulturu i tradiciju“.
Sledi zaključak da je Danilo pritisnut „težinom kompleksa manje vrijednosti zbog nemoći da se obračuna sa sultanom“, a kako „za neku veliku bitku nema snage“, onda „smišlja pakleni zločinački plan o ’istrazi poturica’ i u konačnici ga ostvaruje i slavi“.
Šemso Agović jeste na pravom tragu što lik vladike Danila bez rezerve izjednačuje sa Njegoševom istorijskom ličnošću: „Danilo je Njegoš, i Njegoš je Danilo“. Ali, oni nisu jedno zato što je obojici vlast bila „opojno primamljiva“ niti zato što su bili zavidni sultanu i „ostalim velikim evropskim vladarima i vojskovođama“, nego zato što su, svaki u svom vremenu, bili svesni teškog položaja na kome su se zatekli i još težih odluka koje ih čekaju, pogotovu kad je u pitanju sukob sa predstavnicima neprijateljske sile koji su, ni manje ni više, nego sunarodnici, a neretko i bliski srodnici.
Odavno je izneseno mišljenje da Njegošu nije smetao islam kao religija, nego mu je smetao islam kao državna vera Turske carevine, kao vera okupatora i povlašćenih slojeva nad potlačenim hrišćanima, a posebno zato što je muhamedanstvo oduvek služilo okupatorima kao sredstvo („slatka mama“) za stvaranje razdora među braćom.
Ako Njegoš ima nešto protiv svojih sunarodnika muslimana, to je zato što ih „okrivljuje u mjeri u kojoj su oni nesvjesni činioci porobljavanja sopstvenog naroda, ukidanja njegove istorijske autentičnosti“ (S. Tomović, nav. delo). To su i jedini pravi razlozi koji su rukovodili vladiku Njegoša da svoje misli i muke pretoči u glasovite stihove Gorskog vijenca.
Autor: Dušan Milijić
