Vizuelni šahovski arhetip - Čupava Keleraba

Esej o vizuelnom šahovskom arhetipu svodi se na „otkriće“ ili, preciznije rečeno, na dizajn odgovarajućih dvodimenzionalnih šahovskih simbola i trodimenzionalnih figura. Ideje su najvećim delom nastale usled fascinacije nad velikim delima velikih majstora prve polovine XX veka, a koji su ono arhetipsko vezali za geometriju.

„ARHETIPSKI ŠAHOVSKI SIMBOLI“ predstavljaju najjednostavniji dizajn dvodimenzionalnih šahovskih simbola. Osnovna ideja dizajna jeste ta da se „otkrije“ vizuelni, geometrijski arhetip šahovskih simbola, ali da se, isto tako, sačuva i preglednost njihovog „čitanja“ prilikom analize šahovske partije ili tokom same igre. Ovo drugo podrazumeva da šahisti, udubljeni u igru i poziciju, (a naviknuti na „obične“ šahovske simbole) sa lakoćom prepoznaju nove, ne razmišljajući o njihovom neobičnom izgledu.

Ako bi se u vizuelnom promišljanju pošlo od takozvanih „običnih“ šahovskih figura, i od simbola koji su njihovi dvodimenzionalni korelati, onda bi se poetički postupak ovde primenjen mogao okarakterisati kao geometrizacija i sažimanje oblikâ. Ipak, ovde se u promišljanju išlo upravo od samog (pra)početka, odnosno, od onoga što je u šahu koncepcijski i vizuelno nepromenljivo – a to je šahovska tabla. Sastavljena od šezdesetičetiri kvadratna polja, kvadratna šahovska tabla jeste nesumnjivi šahovski vizuelni arhetip. To, dalje, znači da dvodimenzionalni šahovski simboli (koji pretenduju da budu „arhetipski“) moraju da budu zasnovani na likovnom identitetu kvadrata. Takođe, njihov oblik mora da ukazuje (doslovno ili aluzivno) na karakter figure koju predstavljaju, na njenu šahovsku snagu i njeno kretanje (dejstvovanje) po tabli.

Likovno rešenje koje se samo po sebi nametnulo jeste to da su tri figure nastale jednostavnim transformacijama kvadrata i odgovarajućim slaganjem kvadratâ (lovac, top i skakač), a tri figure jesu, kao i kvadrat, pravilni mnogougli (pešak, dama i kralj). Konkretno: pešak se kreće pravo a dejstvuje ukoso, što odgovara liku jednakostraničnog trougla; lovac dejstvuje samo dijagonalno i zato je on romb sa motivom iskošenosti i oslonjenosti na jednu tačku, te prolazi kroz temena šahovskih polja; top je pravougaonik i on dejstvuje horizontalno i vertikalno (top ne može da bude kvadrat jer je taj lik već rezervisan za šahovsko polje); skakač je sastavljen od četiri kvadrata u obliku ćiriličnog slova „G“, upravo onako kako se kreće i dejstvuje; kraljica i kralj su predstavljeni kao pravilan petougao i pravilan šestougao, što aluzivno ukazuje na njihovo kretanje i dejstvovanje, ali oni, takođe, kroz polaritet neparnog i parnog predstavljaju i polaritet dinamično/statično, kao i polaritet žensko/muško. U svakom šahovskom setu ove dve figure, odnosno ova dva simbola, jesu „istog roda ali suprotnog pola“, tako da, kao i ovde, u poređenju sa ostalim simbolima, moraju najviše da nalikuju jedan drugome.

Površine simbolâ srazmerne su šahovskoj vrednosti figure koju reprezentuju, što je, takođe, deo njihovog likovnog identiteta. Na slici 1 prikazana je početna pozicija, a na slici 2 takozvna „matna slika“.

„Šahovski set OMAŽ KONSTANTINU BRANKUŠIJU“ pretenduje da bude najjednostavnije dizajnersko rešenje šahovskih figurâ. Osnovna ideja ovog dizajna jeste ta da se „otkrije“ geometrijski arhetip trodimenzionalnih šahovskih figura, ali da se, isto tako, postigne i preglednost šahovskog seta. Ovo drugo podrazumeva da šahisti, udubljeni u igru i poziciju, (a naviknuti na „obične“ šahovske setove) sa lakoćom prepoznaju „nove“ figure, ne razmišljajući o njihovom neobičnom izgledu.

I, dok je u dvodimenzionalnom prikazivanju šahovskih simbola bilo logično poći od likovnog identiteta kvadrata kao likovne konstante i arhetipa, u trodimenzionalnom konstruisanju figurâ pojavljuje se problem preglednosti i lakoće igranja ukoliko se pođe od trodimenzionalnog tela „izvedenog“ iz kvadrata – od kocke. Tokom igre, figure se pomeranjem pomalo i rotiraju, tako da oblici zasnovani na kocki i kvadru proizvode mnoštvo slikâ, opterećujući vidno polje igračâ kombinacijama svojih različitih perspektivâ. Primer za to jeste šahovski set Lanira Grema (F. Lanier Graham) iz 1967. godine, kao i Bauhausov šahovski set. Ovakvi setovi imaju veliku umetničku vrednost, ali je njihova funkcionalnost bitno umanjena. Upravo zato, velika većina šahovskih setova ima krug za osnovu, tako da je izgled figura (izuzev skakača) iz svih perspektivâ uvek isti.

Najjednostvnije geometrijsko telo sa osnovom kruga jeste valjak. Zato ovaj šahovski set polazi od njega kao od trodimenzionalnog šahovskog arhetipa i na njemu zasniva oblik svih figurâ. Figure zasnovane na kocki, dakle, predstavljaju „likovno čist“ trodimenzionalni šahovski arhetip, dok figure zasnovane na valjku predstavljaju „arhitektonski“ trodimenzionalni šahovski arhetip, ukoliko arhitektura i dizajn pretpostavljaju konstrukciju objekata koji su pogodni (i ugodni) ljudima za korišćenje.

Najjednostavnija figura, pešak, jeste sâm valjak, dok sve ostale figure predstavljaju najjednostavnije kompozicije valjaka (lovac, top, dama i kralj), kao i jednostavnu transformaciju valjka (skakač). Ovaj šahovski set razlikuje se od nekolicine sličnih, zasnovanih na motivu valjka, upravo po tome što je u njemu, kod svih figurâ, dosledno očuvan osnovni motiv, odnosno, u njemu nema likovnih elemenata druge vrste. Takođe, dodavanje valjaka na valjke izvedeno je na vizuelno najjednostavniji način. Prepoznatljivost figura zasnovana je koliko na njihovom međusobnom upoređvanju, toliko i na sličnosti sa takozvanim „običnim“ figurama. Da ponovimo: najjednostavnija i najmanja figura, pešak, jeste običan valjak; sličan njemu, ali nešto izdužen i sa prepoznatljivom „kapicom“ suprotne boje jeste lovac; zdepasti top, zatim, ima odgovarajuće valjkasto udubljenje pa tako podseća na cev topa, ali i na istureni deo utvrđenja; skakač je veoma uprošćen model vrata i glave neke neodređene životinje (to može biti i konj), ali, pre svega, on svoj identitet crpi iz geometrijskog motiva svojstvenog samo njemu – on je pod pravim uglom savijen valjak; dama i kralj, na valjkastoj podlozi („telu“) imaju odgovarajuće „krune“ koje su sačinjene od jednog, odnosno, dva valjka. U svakom šahovskom setu ove dve figure jesu „istog roda ali suprotnog pola“, tako da, kao i ovde, moraju najviše da nalikuju jedna drugoj, u poređenju sa ostalim figurama.

Naziv šahovskog seta upućuje na poetiku velikog skulptora Konstantina Brankušija, naročito na njegove skulpture „Torzo muškarca“ (motiv valjka) i „Foka“ (motiv odsustva lica kod pomenute skulpture i kod skakača). Sažetost i geometrizacija ovde su dominantni principi.

Veličine svake figure srazmerna je njenoj šahovskoj vrednosti što je, takođe, deo njihovog likovnog identiteta. Na slici 3 prikazana je početna pozicija, a na slici 4 jedna proizvoljna pozicija nastala tokom igre.